Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Иккинчи сигнал системасининг функцияларида мия пўстлоғидаги турли зоналарнинг аҳамияти
«Динамикани структурага тўғри келтириш», бошқача айтганда, марказий нерв системаси фаолиятининг муайян кўринишларида ҳар хил нерв структураларининг аҳамиятини аниқлаш физиологиянинг муҳим вазифаларидан бири деб ҳисоблаган эди И. П. Павлов. Бу вазифани ҳал этиш иккинчи сигнал системасига келганда ғоятда муҳим вазифадир. Бу масалада бир неча нуқтаи назар бор. Бир чекка нуқтаи назар — психоморфологик оқим тарафдорларининг фараз қилишича, одам интеллекти билан боғланган олий нерв функцияларининг турли кўринишлари миянинг муайян қисмларида жойлашган. Масалан, баъзи авторлар яқиндагина бош мия пўстлоғининг «функционал карталари»ни тузишган ва психик фаолиятининг «актив тафаккур», «сон тасаввурлари» каби кўринишларини ва ҳатто «шахсий, социал ва диний «Мен» ларини мия пўстлоғининг турли қисмларига жойлаштиришган эди. Иккинчи чекка нуқтаи назар олий нерв фаолиятининг энг мураккаб кўринишларини ва иккинчи сигнал системасининг функцияларини муайян нерв структураларига боғлаш мутлақо мумкин эмас дейди. Бу тасаввурга кўра, хулқатворнинг ҳар қандай мураккаб актида умуман бутун мия пўстлоғи қатнашади.
Иккала нуқтаи назар хатодир. Аввало, иккинчй сигнал системасининг функцияларида бош мия чап ва ўнг ярим шарларининг аҳамияти бирдай эмаслигини кўрсатиб ўтмоқ керак. Аксари кишилар (ўнақайлар)да бош миянинг чап ярим шари устун туради ва муайян қисмлари шикастланганда, жароҳатланганда, қон қуйилганда ёки ўсмадан зарарланганда нутқ функциялари, таниб олиш ва мақсадга мувофиқ иш кўриш функциялари, яъни одамга хос, иккинчи сигнал системаси билан боғланган функциялар бузилади. Чапақайлар миясининг ўнг ярим шари чап ярим шаридан устун бўлади, уларнинг ўнг ярим шари шикастланганда юқоридаги каби ҳодисалар кузатилади. Бу фактлар икки ёқлама диққатга сазовордир; биринчидан, улар иккинчи сигнал системасининг функцияларида бир ярим шарнинг аҳамияти каттароқ эканлигини кўрсатади; иккинчидан, улар бир ярим шарнинг кўпроқ аҳамиятга эга эканлиги меҳнат фаолиятида катта роль ўйнайдиган қўлга қандайдир боғлиқ эканлигини кўрсатади.
Иккинчи сигнал системаси нормал ишлаши учун мия пўстлоғининг кенг зоналари керак. Аммо, иккинчи сигнал системасининг фаолиятида янинг баъзи қисмлари каттароқ роль ўйнаши шубҳасиз. Нутқ, сўзларнинг маъносини тушуниш, уларни айтиш, буюмларни таниб, мақсадга мувофиқ иш кўриш, иш натижасини олдиндан билиш билан боғланган мураккаб функциялар юзага чиқиши учун динамик жиҳатдан вужудга келувчи мураккаб нерв структуралари, яъни мия пўстлоғининг биргалашиб ишловчи кўп аппаратлари керак. Ана шу аппаратлар жуда кўп нейронлар ва уларнинг занжирларидан иборат «буржларни», яъни функционал системаларни ҳосил қилади.
Мия катта ярим шарлари пўстлоғида фақат биринчи ёки фақат иккинчи сигнал системаларига тааллуқли нерв элементлари анатомия нуқтаи назариядан бир-биридан чегараланмаганлигини назарда тутмоқ керак.
Одамда буюмни таниб олиш, мақсадга мувофиқ иш кўриш ва нутқ функциялари кўпроқ бузилади, уларни анатомия-клиника нуқтаи назардан кузатиш иккинчи сигнал системаси нерв структураларининг локализациясини аниқлашда асосий метод ҳисобланади.