Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Юракда қўзғалишнинг келиб чиқиши ва ўтиши
Сут эмизувчиларда юракнинг қисқаришига сабаб бўлувчи қўзғалиш процесси кавак веналар қуйиладиган соҳадан бошланади. Қис билан Флек топган ва кўпинча уларнинг номи билан аталадиган синоатриал тугун ўша соҳада бўлади.
Синоатриал тугун юракнинг қўзғалишни ўтказувчи системасига киради. У оз диференциаллашган мускул толаларидан иборат. Бу толалар структураси жиҳатдан эмбрионал ва морфологик жиҳатдан қоринчалардаги Пуркине толаларига яқин туради. Бундай атипик мускул толалари юрак бўлмаларининг синоатриал тугунга яқин қисмларида ҳам тарқалган, тугун толалари бўлмаларнинг шу қисмларида тармоқланади: Бундан ташқари, тугун соҳасида кўп сонли нерв ҳужайралари, нерв толалари ва уларнинг охирлари бўлади, улар ганглиоз нерв тўрини ҳосил қилади.
Қўзғалиш аввало синоатриал тугунда ҳосил бўлиши турли усуллар билан исбот қилинган. Энг ишончли натижалар электрофизиологик методика ёрдами билан олинди: юракнинг,турли қисмларига ингичка электродлар қўйиб, электр потенциаллари фарқининг ўзгариши қайд қилинди. Қўзғалиш процессининг характерли белгиси бўлган электр потенциалларининг ўзгариши биринчи галда синоатриал тугун соҳасида рўй бериб, сўнг бўлмаларнинг бошқа қисмларига ва қоринчаларга тарқалиши шу усулда аниқланди.
Синоатриал тугуннинг ўзини совитиш ёки иситиш йўли билан ўтказиладиган тажриба (Гаскелл тажрибаси) юракда қўзғалиш биринчи марта пайдо бўладиган жойнинг иккинчи исботини беради. Бунинг учун синоатриал тугун ооҳасига муздек совуқ ёки илиқ сув ўтказиладиган шиша капилляр қўйилади. Тугуннинг ўзи совитилганда юрак уриши жуда секинлашади ёки ҳатто тўхтаб қолади. Юракнинг бошқа қисмларига совуқ таъсир эттирилганда бутун юрак фаолияти унчалик секинлашмайди. Синоатриал тугуннинг ўзи иситилганда қарама-қарши эффект олинади, яъни юрак уриши тезлашади. Юракнинг юқорида айтилган қисмига шикаст етказиш ёки уни баъзи заҳарлар билан заҳарлаш натижалари қўзғалишнинг биринчи галда синоатриал тугунда ҳосил бўлишини кўрсатувчи учинчи исбот бўла олади. Бунда юрак қис қаришларининг частотаси жуда секинлашади ва юрак ҳатто тўхтаб қо-лиши мумкин.
Бақа юрагининг веноз синуси билан бўлмалари орасига лигатура солинганда, яъни улар бўгиб боғлаш йўли билан бир-биридан ажратилганда равшан иатижалар олина-ци. Биринчи марта Станниус ўтказган бу тажриба қуйидагидан иборат: бақа юраги синус ва бўлмалар орасидаги чегарадан боғлакса (Станниус лигатураси), синус аввалги ритм билан қисқаришида давом этади, бўлмалар билан қоринчанинг қисқариши эсг тўхтаб қолади. Бунга сабаб шуки, лигатура бақа юрагининг веноз синусида ҳосил бўлаётган импульсларнинг бўлмаларга ва қоринчага ўтишига тўсқинлик қилади.
Келтирилган тажрибаларнинг ҳаммаеи шундан гувоҳлик берадики, синоатриал тугун юрак ритмини бошқарувчи тугундир, яъни юрак

қисқаришини вужудга келтирувчи қўзғалиш биринчи марта сикоатриал тугунда пайдо бўлади. Қўзғалиш синоатриал тугундан ўнг бўлманинг, сўнгра чап бўлманинг мускул толаларига ўтади. Қўзғалиш бўлмалар мускули бўйлаб тарқалиб, юракнинг ўтка-зувчи системасидан бир қисми бўлган атриовентрикуляр тугунчага боради (10-расм). Юракнинг ўтказувчи системаси қўзғалишни бўлмалардан қоринчалар мио-кардига ўтказиш вазифасици ўтайди.