|
Мускулнинг чарчаши
Ҳужайра, орган ёки бутун организм иш қобилиятининг иш натижасида вақтинча камайиши ва дам олишдан кейин йўқолиши чарчаш деб аталади.
Озгина юк осилган якка мускулга ритмик электр стимуллар билан узоқ таъсир этилса, шу мускул қисқаришларининг амплитудаси нулта етгунча секин-аста камайиб боради. Шу тариқа олинган эгри чизиқ чарчаш эгри чизиғи деб аталади. Мускулнинг барча қисқаришлар баландлигини ўлчаб ва йиғиндисини қўшиб, юкнинг жами кўтарилиш баландлигини билиш, юкни шу миқдорга кўпайтириб, мускул тўла чарчагунча бажарган ишининг миқдорини аниқлаш мумкин.
Чарчашда қисқаришлар амплитудаси ўзгариш билан бир қаторда қисқаришнинг латент даври узаяди ва таъсирот бўсағалари билан хронаксия кўпаяди, яъни қўзғолувчанлик пасаяди. Аммо шуни таъкидлаб ўтиш керакки, бу ўзгаришларнинг ҳаммаси мускул ишлай бошлагандан кейин дарҳол рўй бермай, орада бир қадар давр ўтади, ана шу давр мобайнида қисқаришларнинг амплитудалари ортади ва мускулнинг қўзғолувчанлиги бир қадар ошади. Айни вақтда мускул осон чўзилувчан бўлиб қолади. Бундай ҳолларда мускул таъсиротнинг муайян ритми ва кучида ишлашга мослашади, яъни «ўрганади» деб айтишади. Таъсирот янада узоқ давом этганда мускул толалари чарчаб қолади.
О рганизмдан ажратиб олинган мускулга узоқ таъсир этилганда иш қобилиятининг пасайиши иккита асосий сабабга боғлиқ. Бу сабаблардан бири шуки, мускул қисқариб турган вақтда унда модда алмашинуви ташландилари (жумладан, гликоген парчаланишидан ҳосил бўлувчи сут кислота) тўпланади, булар эса мускул толаларининг иш қобилиятини сусайтиради. Шу ташландилардан бир қисми, шунингдек калий ионлари толалардан ташқарига — ҳужайра атрофидаги камгакка диффузиялаяиб чиқиб, қўзғолувчан мембрананинг ҳаракат потенциалларини вужудга келтириш (генерация) қобилиятини сусайтиради.
Организмдан ажратиб олиниб, Рингер эритмасига солинган мускул тўла чарчагунча узоқ таъсир этилса, қисқариши тикланиши учун мускул солиб қўйилган суюқлиқни алмаштиришнинг ўзи кифоя қилади.
Организмдан ажратиб олинган мускул чарчашининг иккинчи саба
би ўша мускулдаги энергия запасларининг секин-аста камайишидир.
Яккаланган мускул узоқ ишлаганда гликоген запаслари кескин даражада камаяди, шунинг натижасида қисқариш учун зарур бўлган АТФ ва креатинфосфатнинг ресинтез процесслари бузилади.Чарчаш проблемасини кўздан кечирганда шуни таъкидлаш керакки, ажратиб олинган скелет мускулига бевосита таъсир этилганда унинг чарчаши соф лаборатория феномени бўлиб, организм яшайдиган табиий шароитда узоқ ишлаб турган ҳаракат аппарати тажрибадаги ҳаракат аппаратидан бутунлай бошқача чарчайди. Бунинг сабаби организмда мускулнинг узлуксиз қон олиб туришида, бинобарин, қон билан муайян миқдорда озиқ моддалар (глюкоза, аминокислоталар) келиб туришида ва модда алмашинуви ташландиларининг бўшаб чиқиб, мускул толаларининг нормал ҳаёт фаолиятини издан чиқаришдагина эмас. Асосий тафовут шундаки, организмда нервдан мускулга қўзғотувчи импульслар келиб туради. Нерв-мускул бирлашмаси мускул толаларига қараганда тезроқ чарчайди , шу муносабат билан нервдан мускулга қўзғолишлар ўтмай қолиши сабабли мускул узоқ ишлаб толиқишдан сақланади. Бутун организмда нерв марказлари иш вақтида нерв-мускул бирлашмаларидан ҳам илгарироқ чарчайди.
Одам қўлининг мускуллари чарчаганда дам олиш вақтида иккинчи қўл билан иш бажарилса, юк кўтаришда чарчаган қўл мускулларининг иш қобилияти тез тикланишини биринчи марта И. М. Сеченов кўрсатиб берди (1903). Чарчаган қўл мускулларининг иш қобилияти ҳаракат активлигининг бошқа турларида, масалан, оёқнинг турли мускуллари ишлаганда ҳам тез тикланиши мумкин. И. М. Сеченов бундай дам олишни анчайин тинч туришдан фарқ қилиб, актив дам олиш деб атаган эди. Сеченов бу фактларга аввало нерв марказларининг чарчашини кўрсатувчи далил деб қараган эди.
Ишонтириш устидаги тажрибалар бутун организмдаги чарчаш процессининг келиб чиқишида нерв марказлари ҳолатининг ўзгариши катта роль ўйнашини кўрсатувчи ишончли далил бўла олади. Масалан, текширилаётган кишига енгилгина сават кўтариб турибсан деб ишонтирилса, у оғир қадоқ тошли саватни узоқ кўтариб тура олади. Енгил саватни кўтариб турган кишига оғир қадоқ тош тутқазилди деб ишонтирилса, аксинча, у тез чарчайди. Айни вақтда пульс, нафас олиш ва газлар алмашинуви одамнинг ҳақиқатда қилаётган ишига эмас, балки ишонтириб айтилган гапга боғлиқ бўлади (В. М. Василевский, Д. И. Шатенштейн).
Юқорида баён қилинганлардан англашиладики, организмдан ажратиб олинган скелет мускулига бевосита таъсир этилганда унинг чарчаши, ҳаракатлантирувчи нервга таъсир этилганда нерв-мускул препаратининг чарчаши ва табиий фаолият шароитида бутун организмдаги ҳаракат аппаратининг чарчаши фақат ташқи ифодаси билан бир-бирига ўхшайди — уларда мускуллар қисқаришининг кучи ва миқдори камаяди.
Бу ҳодисалар келиб чиқиш механизми жиҳатидан эса жуда катта фарқ қилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
