Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Мускулларнинг иши ва кучи
Муайян кучли таъсирот берилганда мускулнинг қисқариш (калталаниш) даражаси унинг морфологик хоссаларига ҳам, физиологик ҳолатига ҳам боғлиқ. Узун мускуллар калта мускулларга нисбатан кучлироқ қисқаради. Мускул ўрта-миёна чўзилганда қисқариш эффекти ошади, мускул кўпроқ чўзилганда унинг қисқариши сусаяди. Узоқ ишлаш натижасида мускул чарчаб қолса, қисқариш кучи камаяди.
Мускул кучини ўлчаш учун у кўтара оладиган максимал юк аниқланади. Бу куч жуда катта бўлиши мумкин. Масалан, итнинг жағ мускуллари гавда вазнига нисбатан 8,3 баравар ортиқ юкни кўтара олиши аниқланган. Одам оёқ учида туриб елкасида қанча юк кўтара олишига қараб болдир мускулларининг кучи ҳақида фикр юритишади.
Шароит бирдай бўлганда мускул кучи унинг узунлигига эмас, балки кўндаланг кесимига боғлиқ: мускулнинг физиологик кўндаланг кесими, яъни мускулдаги ҳамма толалар кўндаланг кесимларининг йиғинд иси қанча катта бўлса, у кўтара оладиган юк ўшанча катта бўлади.
146-расм. Баканинг болдир мускулига осилган юк ( грам хисобида ) , мускулнинг кискариши(юк кутарилганда милиметрлар хисобида ) вабажарилган иш (грамм миллиметрлар хисобида) нисбатлари(Уоллер маълумотларидан)
Толалари узунасига ётган мускуллардагина физиологик кўндаланг кесим геометрик кўндаланг кесимга мос келади; толалари қийшиқ ётган мускулларда толалар кўндаланг кесимларнинг йиғиндиси мускулнинг геометрик кўндаланг кесимидан анча ортиқ бўлиши мумкин (148-расм). Шу


148-расм. Турли мускулларнинг
тузилиш типлари (А. А. Ухтомскийдан).
А — толалари параллел ётувчи
мускуллар; Б — дугсимон мускул;
В — патсимон мускул.


149-расм. Бақанинг болдир мускули-га осиладиган юк
(грамм ҳисобида), мускулнинг қисқариши (юк кўтарил-ган
миллиметрлар ҳисобида) ва ба-жарилган иш (грамм миллиметрлар
ҳисобида) нисбатлари (Уоллер маъ-лумотларидан).

сабабли толалари қийшиқ ётган мускулнинг кучи толалари узунасига ётган худди шундай қалинликдаги мускулнинг кучидан анча ортиқ бўлади. Ҳар хил мускулларнинг кучини таққослаб кўра билмоқ учун мускул кўтара оладиган максимал юк физиологик кўндаланг кесимнинг квадрат сантиметрлари сонига бўлинади. Мускулнинг абсолют кучи шу тариқа ҳисоблаб топилади. 1 см² га кг ҳисобида ифодаланган абсолют куч одамнинг болдир мускулида 5,9, елканинг букувчи мускулида 8,1, чайнов мускулида 10, елканинг икки бошли мускулида 11,4, елканинг уч бошли мускулида 16,8, силлиқ мускулларда 1 га тенг.

Толалари узунасига ётган мускулларга m.sartorius, толалари қийшиқ ётган мускулларга mm. intercostalis мисол бўла олади. Одам ва сутэмизувчилардаги мускулларнинг аксариси патсимон тузилган. Патсимон мускулнинг физиологик кўндаланг кесими катта, шунинг учун ҳам кучи ортиқ.
Мускул иши у кўтарган юкнинг мускулнинг қисқариш катталигига кўпайтмаси билан ўлчанади, яъни килограммометрлар ёки граммсантиметрлар билан ифодаланади.
Мускул кўтарадиган юк билан у бажарадиган иш ўртасида қуйидаги боғланиш мавжуд. Мускул юксиз қисқарса, унинг бажарадиган ташқи иши нулга тенг. Юк оширилгаи сайин мускул иши аввал кўпаяди-да, сўнгра секин-аста камаяди. Мускул кўтара олмайдиган даражада жуда катта юк бўлса, мускул иши нулга тенг бўлиб қолади. Юкнинг катталиги, мускулнинг калталаниш даражаси ва бажарадиган ишининг миқдори ўртасидаги муносабатлар 149-расмда кўрсатилган. Бир қадар ўртача юкда: бу ҳолда 200—250 г юкда мускулнинг кўпроқ иш бажариши расмдан кўриниб турибди.
Юк ўртача бўлгаяда ҳам вақт бирлигидаги иш миқдори билан ўлчанадиган мускул қуввати максимал даражага етади. Шу сабабли мускул иши ва қувватининг юк (нагрузка) га боғлиқлиги ўртача нагрузкалар қоидаси деб аталади.