УГЛЕВОДЛАР АЛМАШИНУВИ Углеводлар организмга энергетик материал бўлиб хизмат қилади.
Организм энергетикасида углеводларнинг муҳим роль ўйнашига сабаб
шуки, улар тез парчаланади ва оксидланади, шунингдек организм қў-
шимча ва тобора кўп энергия сарфлашга муҳтож бўлганда, масалан,
қаттиқ ҳаяжонда, талваса тутганда ва гавда температурасини кескин
пасайтирувчи шароитда углеводлар ўз деполаридан тез олиниб фойда-
ланилиши мумкин. Мускуллардаги модда алмашинувида углеводлар
ғоят катта роль ўйнайди.
Углеводларнинг энергия манбаи сифатидаги роли шунда кўринадики, қондаги қанд миқдори камайганда — гипогликемия деб аталадиган ҳолатда гавда температураси пасаяди ва мускуллар заифлашади, айни вақтда чарчаш сезгиси пайдо бўлади. Қескин гипогликемия ўлимга сабаб бўла олади.
Марказий нерв системасидаги модда алмашинувида ҳам углеводларнинг аҳамияти бор. Қондаги қанд миқдори нормадаги 100 мг % урнига 40 мг % га тушиб қолганда марказий нерв системасининг фаолияти кескин даражада бузилиши шундан гувоҳлик беради. Марказий нерв системаси нормал ишлай олмаслиги натижасида киши талвасага тушади, алаҳлайди, ҳушдан кетади ва вегетатив нерв системасидан иннервация оладиган органлар ҳолати ўзгаради: тери оқариб ёки қизариб кетади, тер босади, юрак фаолияти ўзгаради ва ҳоказо. Тери остига ёки қонга глюкоза эритмаси юборилса, ичирилса ёки қанд едирилса гипогликемиянинг ҳамма ёмон белгилари қисқа вақтда барҳам топади.
Организмда углеводларнинг ўзгариши Ичакдан қонга ўтган глюкоза кейин жигарга боради ва бу ерда глюкозадан гликоген ҳосил бўлади. Организмдан ажратиб олинган жигардан глюкозали Рингер эритмаси ўтказилса, бу органда гликоген кўпаяди.
Гликоген жигарда фақат глюкозадангина эмас, балки углеводлар парчаланишининг оралиқ маҳсулотларидан ҳам ҳосил бўлади (бу маҳсулотлардан гликоген ресинтезланади). Гликоген ҳосил бўлиш процессида глюкоза фосфатланади, яъни фосфат кислотани бириктиради.
Жигар гликогени резерв (яъни запас бўлиб йиғилган) углеводдир. Катта ёшли одамлардаги глюкоза миқдори 150—200 г га етади. Қонга қанд аста-секин қўшилиб турганда гликоген етарлича тез ҳосил бўлади, шу сабабли озгина углевод истеъмол қилингач қондаги глюкоза кўпайиб кетмайди, яъни гипергликемия рўй бермайди. Осон парчаланадиган ва шу сабабли қонга тез сўриладиган углеводлар ҳазм йўлига кўплаб киритилса ёки қонга кўп глюкоза юборилса, қонда глюкоза тез кўпайиб кетади. Шу пайт рўй берадиган гипергликемияни алиментар (бошқача айтганда — овқатга алоқадор) гипергликемия дейишади. Бунинг натижасида сийдик билан қанд чиқади, яъни гликозурия рўй беради, сабаби шуки, буйракларда глюкозанинг қайта сўрилиши камаяди. Қондаги қанд миқдори 150—180 мг % дан ошганда гликозурия рўй беради.
Овқатда углеводлар бутунлай бўлмаса, улар организмда оқсил ва ёғлардан ҳосил бўлиши мумкин. Еғ қаторидаги аминокислоталарнинг дезаминланиш маҳсулотлари глюкозага айлана олиши исбот этилган. Ядроси циклик бирикмалардан тузилган аминокислоталардан глюкоза ҳосил бўлмайди.
Қонда қанд камайган сайин, жигардаги гликоген парчаланиб, қонга глюкоза ўтиб туради (бу процесс гликогеннинг сафарбар этилиши деб аталади). Шу туфайли қондаги глюкоза миқдори нисбатан доимий (80—120 мг%) бўлади.
Мускулларда ҳам гликоген тўпланади (уларда қарийб 1 — 2% гликоген бор). Мускуллардаги гликоген миқдори мўл-кўл овқатланишда кўпайиб, очликда камаяди. Мускуллар ишлаб турганида гликогеннинг парчаланиши кучаяди. Мускуллар қисқара бошлаганда активлашувчи фосфорилаза ферментининг таъсирида гликогенга бир молекула фосфат кислота бирикади, сўнгра гликоген глюкозо-1-фосфатгача парчаланади, бу эса мускул қисқаришига энергия берувчи манбалардан бири ҳисобланади.
Ҳар хил органлар ўзидан ўтувчи қондан глюкозани бир хилда ушлаб кололмайди. Е. С. Лондон маълумотларига қараганда мия 12%, ичак 9%, мускул 7%, буйрак 5% глюкозани ушлаб қолади.
Баъзи органлар (талоқ ва ўпка) глюкозани бутунлай ушлаб қолмайди, аммо қон билан озгина келувчи гликогендан фойдаланади.
Ҳайвонлар организмида углеводлар кислородсиз шароитда парчаланиши (анаэроб гликолиз) йўли билан ҳам, углеводлар парчаланиш маҳсулотларининг С02 ва Н20 гача оксидланиши (аэроб гликолиз) йўли билан ҳам ўзгаради.
Углеводларнинг анаэроб ва аэроб парчаланишида фосфатланиш процесслари рўй беради, булар эса организмда углеводларнинг парчаланишида ва бу бирикмалар энергиясидан фойдаланишда зарур звено ҳисобланади.
