Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Организмда оқсилларнинг парчаланиши
Доим — овқат билан оқсил кириб турганда ҳам, очликда ҳам оқсил парчаланиб ва организмдан азот чиқиб кетиб туради. Организмдан чиқиб кетадиган азот миқдори, демак, тўқима оқсилининг парчаланадиган миқдори овқат характерига боглиқ. Углеводли овқатлар ейилганда ва оқсил истеъмол қилинмаганда тўқима оқсили жуда кам сарфланади. Организмга крахмал ва қанд кўп кириб турса-ю, овқатда оқсил бутунлай бўлмаса, азот тўла очликдагига нисбатан 3—3/2 баравар кам чиқиб кетиши мумкии. Углеводлар бу ҳолда оқсилларни тежаш ролини ўйнайди.
Овқатда оқсил бўлмаса-ю, бошқа, ҳамма озиқ моддалар (углеводлар, ёғлар, минерал тузлар, сув, витаминлар) етарли кириб турса, организмда оқсилнинг парчаланиши асосий ҳаётий процессларга оқсил жуда кам сарфланаётганини кўрсатади. Тинч турган организмда энг кам сарфланадиган ва 1 кг гавда вазнига айлантириб ҳисоб қилинадидиган оқсил миқдорини М. Рубнер ейилиш (емирилиш) коэффициенти деб атаган.
Катта ёшдаги одам тинч турганда ейилиш (емирилиш) коэффициенти бир суткада 1 кг гавда вазнига ўрта ҳисоб билан 0,028—0,065 г азотга тенг. Бунинг маъноси шуки, вазни 70 кг бўлган киши бир суткада 2—4,5 г азот йўқотади, бу эса 12,5—28 г оқсилнинг парчаланганига мос келади.
Оқсилнинг парчаланишидан ҳосил бўлиб, сийдик ва тер билан чиқиб кетадиган энг муҳим азотли моддалар — мочевина, аммиак ва сийдик кислотасидир.

Амииокислоталар дезаминланганда аминокислотанинг NН₉-группасидан ҳосил бўлувчи NН₃ қисман буйраклар орқали чиқиб кетади, асосан эса жигарда мочевинага айланиб, кейин буйраклар орқали чиҳарилади. 1895 йилда И. П. Павлов, М. Ненцкий ва И. Залесский аниқлаганидек жигар венасидаги қонда NH₃ қопқа венадаги қонга нисбатан уч ҳисса кам эканлиги жигарда мочевина ҳосил бўлишини кўрсатувчи далилдир. Жигар олиб ташлангач мочевина ҳосил бўлиши тўхтайди.

NНз ва (NH4)2CO2 организмга заҳарли, мочевииа эса модда алмашинувидан ҳосил бўладиган анча безарар моддадир; шунинг учун жигарда мочевина синтезланиши организм учун катта аҳамиятга эга. NН₃ дан глютаминнинг амид группаси ҳосил бўлади, NНз шу йўл билан ҳам безарар бўлиб қолади.
Азотли бошқа моддалар, масалан, сийдик кислотаси — 2, 6, 8-триоксипурин ҳам сийдик билан чиқиб кетади. Сийдик кислотаси нуклеин кислоталарнинг парчаланишидан ҳосил бўлиб, бевосита тўқималардан қонга ўтади. Сийдик кислотасидан ташқари, оз миқдорда чала оксидланган пурин моддалари: аденин (6-аминопурин), гуанин (2-амино-6-оксипурин) ва уларнинг ҳосилалари — гипоксантин (6-оксипурин), ксантин (2,6-диоксипурин) ҳам сийдик билан чиқиб кетади. Оқсилнинг парчаланишидан ҳосил бўлган, сийдик билан чиқиб кетадиган азотли моддаларга креатин ва унинг ангидриди — креатинин ҳам киради.