Биринчи ҳамда иккинчи сигнал системалари билан пўстлоқ ости тузилмаларининг ўзаро муносабати Одам хулқ-атворининг ҳар бир актида нейронлараро алоқаларнинг уч группаси: 1) шартсиз рефлектор алоқалар; 2) биринчи сигнал системасининг вақтинча алоқалари; 3) иккинчи сигнал системасининг вақтинча алоқалари иштирок этади. Шу алоқаларнинг ҳаммаси шаклланадиган нерв структуралари доимо ўзаро таъсир этувчи учта инстанцияни ташкил этади. Одамнинг хулқ-атвори иккала сигнал системаси ҳамда пўстлоқ ости тузилмаларининг биргалашиб ишлаш натижаси эканлиги хулқ-атворнинг физиологик механизмларини анализ қилишда маълум бўлади.
Иккинчи сигнал системаси, И. П. Павлов сўзлари билан айтганда — «одам хулқ-атворининг олий регулятори» биринчи сигнал системасидан устун бўлиб, уни бир қадар босиб туради. Шу билан бирга биринчи сигнал системаси иккинчи сигнал системасининг фаолиятини бир қадар контроль қилади.
Иккинчн сигнал системасининг вужудга келиши биринчи сигнал системасини сифат жиҳатидан ўзгартиради. Иккинчи сигнал системасининг социал тақозаси борлиги биринчи сигнал системасига ҳам таъсир этади: одамда биринчи сигнал системасининг реакциялари ҳам социал муҳитга анчагина боғлиқ.
Биринчи ва иккинчи сигнал системаларининг фаолияти практикада текширилади. Шартли рефлектор реакпиялар оргаизм яшаб турган ташқи шароитга мувофиқ бўлмаса, бу ҳол реакцияларнинг қайта қурилишига сабаб бўлади, вақтиича алоқалар ўзгаради, муайян шартли рефлекслар тормозланади. Иккинчи сигнал системасининг функцияларида практика контроли айниқса муҳим. Сўз иш билан мустаҳкамла-ниши лозим, деган маълум ибора шундан келиб чиққан.
Иккала сигнал системасининг фаолияти, умуман мия ярим шарлари пўстлоғининг фаолияти пўстлоқ остидаги тузилмалар билан мураккаб муносабатда бўлади. Одам ўзининг шартсиз рефлектор реакцияларини ихтиёрий равишда тормозлай олади, ўз инстинктлари ва эмоцияларининг кўпгина кўринишларини тўхтатиб тура олади. Одам оғритувчи таъсиротларга жавобан келиб чиқадиган ҳимояланиш рефлексларини, овқатланиш ва жинсий рефлексларни тўхтатиб тура олади. Шу билан бирга пўстлоқ остидаги ядролар, мия стволининг ядролари ва ретикуляр формация мия пўстлоғининг нормал тонусини сақлаб тура-диган импульсларнинг манбалари ҳисобланади.
Мия пўстлоғи билан пўстлоқ ости тузилмаларининг ўзаро муносабатини нотўғри тушуниш баъзи олимларнинг одам тафаккурларида гўё мия пўстлоғи эмас, балки гўё пўстлоқ ости тузилмалари етакчи роль ўйнайди, яъни одамнинг онгли фаолият органи эмас, балки инстинктив фаолият марказлари етакчи роль ўйнайди, деган бутунлай нотўғри хулосаларга олиб келди.
Одамнинг психик ҳаётида онгсиз инстинктив майллар гўё етакчи роль ўйнайди, деган нотўғри тасаввурни асримизнинг бошларида австриялик психиатр 3. Фрейд баён қилган эди. Унинг фикрича, онгсиз биологик майллар (шу жумладан Фрейд алоҳидг аҳамият берган жинсий инстинкт) одам психикасини анчагина белгилаб беради. Фрейднинг фикрича, ана шу майллар социал ахлоқ талабларига зид бўлиб, улар билан муроса қилолмайди. Жамият аъзоси бўлган одам социал ахлоқ талабларига бўйсунишга мажбур. Жинсий инстинктни тўхтатиб туриш зарурати, Фрейднинг фикрича, «сублимацияга» олиб келади, яъни одам жамият манфаатларига мос келувчи активликнинг бошқа формаларига: ишлаб чиқаришдаги меҳнатга, бадиий ва илмий ижодиётга, ижтимоий фаолиятга ўтади. Фрейд бу тасаввурларга биологик томон билан социал томон ўрта-сидаги коифликт идеясини асос қилиб олади. Шунга таяниб, Фрейд кишиларда нормал хулқ-атворнинг турли ўзгаришларини изоҳлаб берди. Фрейднинг хатоси шуки, у табиий, туғма инстинктларнинг ролини ҳаддан ташқари ошириб юборади, одамнинг ижтимоий тарбияси билан вужудга келадиган онгли тафаккурнинг аҳамиятига етарли баҳо бермайди, социал томон билан биологик томонни нотўғри қарши қўяди. Патологик шахсларда онгли томон билан инстинктив томоннинг нормал бирлиги (онг бирламчи эканлигига асосланган бирлик) бузилганлиги одам хулқ-атворини изоҳлашга асос қилиб қўйилиши мумкин эмас. Фрейд таълимоти одам хулқ-атворининг оигли инстинктив компонентлари ўртасидаги муносабатларни физиологик норма асосида эмас, балки патология асосида таъбирлашга беҳуда уринишдир. Иккинчи сигнал системаси етакчи роль ўйнагани ҳолда биринчи ва иккинчи сигнал системалари ўзаро боғлиқ деган Павлов концепцияси, мия пўстлоғи етакчи роль ўйнагани ҳолда мия пўстлоғи билан пўстлоқ ости тузилмаларининг ўзаро таъсири ҳақидаги концепция Фрейднинг тасаввурлари илмий жиҳатдан асоссиз эканлигини кўрсатиб, уларни рад этади.
Пўстлоқ ости тузилмаларининг ролини ошириб юборишнинг яна бир формаси У. Пенфилднинг «марказий — энцефалик назария» сидир. Мия стволининг ретикуляр формацияси баъзи фармакологик препаратлар билан заҳарлаб қўйилса, бу формация мия пўстлоғига активлаштирувчи таъсир этмай қўяди ва онг (хуш) йўқолиб, мудроқ босади ва уйқу келади. Шунга асосланиб, Пенфилд бош мияда тафаккур ва онг ҳар хил локализацияга эга: тафаккур катта ярим шарлар пўстлоғининг функцияси, онг эса бош мия стволидаги «марказий — энцефалик система» нинг функциясидир, деб хулоса чиқаради. Пенфилд ўз назариясининг асоссиз эканлигига ишониб, ундан воз кечган бўлса-да, бу назариянинг барибир ўз тарафдорлари бор. Бу «назария» нинг хатоси, биринчидан, шундан иборатки, у онгни тафаккурдан сунъий равишда ажратиб қўяди. Иккинчидан, ретикуляр формациядан мия пўстлоғига активлаштирувчи импульслар келмаганда онг (хуш) нинг йўқолиши унинг ретикуляр формация функцияси эканлигидан мутлақо гувоҳлик бермайди. Уйқу артериялари қисилганда ҳам бош мия пўстло-ғининг қонга ёлчимай қолиши натижасида онг (хуш) йўқолади, аммо шунга асосланиб, онг уйқу артерияларига боғлиқ ёки қонда жойлашган, деб хулоса чиқариш ҳеч мумкин эмас. Онг, тафаккур катта ярим шарлар пўстлоғининг функцияларидир, бу функциялар юзага чиқиши учун мия пўстлоғи, пўстлоқ ости тузилмалари ва рецептор аппаратларнинг жами йиғиндиси нормал муносабатда бўлиши керак, бу эса организм билан ташқи муҳитнинг адекват ўзаро таъсир этишини таъминлайди.
