Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Болада сигнал системаларининг тараққий этиши
Етук туғилган бола бош миясининг катта ярим шарлари пўстлоғида биринчи сигнал системасининг вақтинча алоқаларни шакллантириш қобилияти туғилишдан бир-неча кун кейиноқ намоён бўлади. 7—10 кунлик болада дастлабки шартли рефлексларни ҳосил қилиш мумкин. Бола эмизила бошлагач, оғзига эмчак солишдан илгариёқ лабларининг тамшаниш (сўриш) ҳаракатлари юзага чиқади. Ҳаётининг бирипчи ойи охирига яқин товуш сигналларига, иккинчи ойида эса ёруғлик сигналларига ҳам шартли рефлекслар ҳосил қилиш мумкин.
Етилмасдан чала туғилган болаларда шартли рефлекслар кечроқ, етилиб туғилган боланинг тахминан бир ҳафталик бўладиган даврига мос вақтда ҳосил бўлади (Н. И. Қасаткин, А. А. Волохов). Афтидан, фақат шу муддатга келиб, мия вақтинча алоқалар ҳосил бўладиган даражадаги тараққиёт босқичига етади.
Шартли рефлексларнинг ҳосил бўлиш тезлиги ҳаётнииг дастлабки ойлари мобайнида тез ошиб боради. Масалан, бола бир ойлик бўлганда шартли рефлекс ҳосил қилиш учун шартли ва шартсиз таъсиротларни неча ўн марталаб бирга қўлланиш керак; 2—4 ойлигида шартли рефлекс ҳосил қилиш учун шартли ва шартсиз таъсиротларни атиги бир неча марта бирга қўлланиш кифоя. Болада шартли тормозланиш кечроқ — 2—4-ойда ҳосил бўлади; айни вақтда тормозланишнинг ҳар хил формалари бир хилда тезлик билан вужудга келавермайди. Дифференциалловчи тормозланиш эртароқ, кечикувчи тормозланиш эса кечроқ пайдо бўлади. Бола ривожланган сайин ички тормозланишнинг ҳар хил турлари тобора осонроқ ва тсзроқ вужудга келади.
Бола умрининг биринчи ярим йилида теварак-атрофдаги кишиларнинг нутқ товушлари унга алоҳида аҳамиятли бўлмайди; бошқа ҳар қандай товушлар каби бу товушлар ҳам эшитув анализаторларининг таъсирловчилари ҳисобланади. Иккинчи сигнал системаси тараққий этаётганлигининг дастлабки белгилари бола ҳаётининг иккинчи ярим йилида пайдо бўлади.
Иккинчи сигнал системаси алоқаларининг шаклланиши учун кишилар ва буюмларнинг сўзлар шаклидаги ифодаси уларнинг конкрет образлари билан бирга қўлланилиши зарур. Қандай бўлмасин киши ёки буюм кўп марта тилга олинса ва кўрсатилса, тегишли сўз айтилиши билан бола реакция кўрсатади. Масалан, «момо» сўзи айтилганда бола онасига ялт этиб қарайди. Кейинчалик, бола баъзи сўзларни таний бошлагач, буюмларнинг номини айта бошлайди. Ниҳоят, янада кечроқ, бола бошқа кишиларга таъсир ўтказиш учун ўзи билган сўзлар запасидан фойдалана бошлайди. Масалан, қўнғироқни олгиси келса-ю, қўли етмаса, то олиб берилмагунча тобора қаттиқроқ овоз билан айтаверади. Иккинчи сигнал системаси боланинг бошқа кишилар билан актив алоқа қилиш воситаси бўлиб хизмат қила бошлайдиган даражада тараққий этганлиги шундан кўриниб туради.
Одамнинг иккинчи сигнал системаси таълим процессида узлуксиз ривожланиб ва такомиллашиб боради. Ҳар қандай таълим ва ҳар қандай ижодий фаолият иккинчи сигнал системасининг узлуксиз такомиллашувига боғлиқ. Иккинчи сигнал системаси табиат ва жамият қонунларини билиш процессида тараққиётнинг юксак босқичига кўтарилади.