Шартли рефлектор фаолиятининг патологик бузилиши И. П. Павлов шартли рефлектор фаолиятнинг асосий қонуниятларини аниқлаб, бу фаолиятнинг бузилишини ҳам ўрганди. Олий нерв фаолиятининг экспериментал патологияси асослари шу тариқа яратилган, бу эса психиатрия ва клиник неврология учун айниқса муҳимдир.
Кўпгина заҳарлардан бирданига ёки сурункасига заҳарланиш, юқумли касалликлар, турли органлар функциясининг бузилиши, жумладан, қон айланиши, нафас, овқат ҳазм қилиш, чиқариш органлари фаолиятининг бузилиши, оғритувчи таъсиротлар, эндокрин безлар фаолиятининг ўзаришлари ва шунга ўхшашлар олий нерв фаолиятининг патологиясига сабаб бўла олади.
Экспериментал неврозлар деган патологик ҳолатлар алоҳида диққатга сазовор. Улар катта ярим шарлар пўстлоғининг патологик ҳолати бўлиб, нерв системаси ёки организмнинг бошқа органлари шикастланмасдан туриб вужудга келиши мумкин. Экспериментал невроз олий нерв фаолиятининг функционал бузилишидан иборат. Бош мия фаолияти қийинлашганда, нерв процессларини' ўта зўриқтирадиган шароитда экспериментал невроз рўй бериши мумкин. Масалан, жуда кучли шартли ва шартсиз таъсиротлар қўлланилганда, мураккаб ва нозик дифференцировкалар ҳосил қилинганда (бир-бирига яқин икки тонни ёки бир-бирига ўхшайдиган икки шаклни дифференциаллаш), тормозловчи сигналлар узоқ (бир неча минут) қўлланилганда ва тормозловчи таъсиротдан шартли таъсиротга тез ўтилганда кўпинча экспериментал неврозлар кузатилган.
Олий нерв фаолиятининг патологик ҳолати кўпинча ҳаётга хавф туғдирувчи вазият рўй бериши натижасида келиб чиққан. А. Д. Сперанский кузатган экспериментал нев-роз шу жиҳатдан ибратлидир. Ленинграддаги катта тошқин вақтида сувдан зарар кўрган итда нормал шартли рефлектор фаолият бузилган: шартли рефлексларни текшириш тажрибаси вақтида ит овқат емай қўйган ва барча шартли рефлекслари йўқолиб кетган. Олий нерв фаолияти фақат 1/2 ойдан кейин бирмунча нормал ҳолатга келган. Аммо, тажриба хонасига сув оқимини қўйиш биланоқ шартли рефлекслар яна бузилаверган. Жилдираётган сувнинг товуши ва полдаги халқобни кўриш тошқин вақтидат ҳайвонга таъсир этган шартсиз таъсировчиларнинг шартли сигналлари бўлиб қолган ва шу сабабли патологик ҳолатнинг такрорланишига сабаб бўлган.
Экспериментал неврозлар ё тормозланишнинг сусайишида, ё қўзғалишнинг сусайишида ёки иккала процесс ҳаракатчанлигининг ўзгаришида намоён бўлади. Тормоз-ланиш процессининг кучи камайганда таъсиротларни дифференциаллаш бузилади, шартли рефлекслар сўнади ва кечикади; қўзғалиш процесси сусайганда эса шартли рефлекслар миқдори камаяди. Нерв процесслари ҳаракатчанлигининг ўзгариши ўларнинг ё инертлиги (фаолиятсизлиги) да, ёки ҳаддан ташқари ҳаракатчанлигида, анчагина иррадиацияга мойиллигида намоён бўлади.
Экспериментал неврозларда шартли сигналлар кучи билан шартли рефлекс миқдори ўртасидаги нисбатлар кўпинча характерли равишда ўзгаради.
Невроз ҳолати авж олабошлаганда бараварловчи фаза кузатилади: турли кучдаги таъсирловчилар тахминан тенг рефлектор жавобни юзага чиқара бошлайди. Бу фазадак кейин парадоксал фаза келади; унда шартли сигнал кучи билан шартли рефлекс миқдори ўртасидаги нормал нисбат бузилади: кучли шартли сигналлар кучсиз эффектни, кучсиз шартли сигналлар эса кучли эффектни юзага чиқаради. Невроз ҳолати янада авж олганда кучли, шунингдек, кучсиз шартли сигналларнинг эффектлари жуда ҳам сусаяди (наркотик фаза). Ниҳоят, муайян ҳолларда ультрапарадоксал фазани кўзатиш мумкин. Бу фазанинг характерли белгиси шуки, ижобий шартли сигналлар тормозловчи эффект беради, тормозловчи шартли сигналлар эса, аксинча, ижобий шартли реакцияга сабаб бўлади.
Бараварловчи, парадоксал ва ультрапарадоксал фазалар кўп кунлар ва ҳатто ҳафталар давом этиши мумкин. Баъзан невроз ҳолати барқарор бўлганда шартли сигналлар кучи билан шартли рефлекс миқдори ўртасидаги анормал нисбатлар сурункали (хроник) тус олади.
Тийраклик ҳолатидан уйқуга ўтишда экспериментал невроз бўлмаганда ҳам баъзан шунга ўхшаш ҳодисалар учрайди. Айни вақтда итлар устидаги тажрибаларда кўпинча шундай ҳолатлар кузатиладики, овқатланиш шартли рефлексининг секретор комноненти сақлангани ҳолда ҳаракат компоненти тормозланади: шартли сигналнинг таъсирига жавобан сўлак чиқади-ю, ҳайвонга ҳатто овқат берилгандан кейин ҳам, у овқат идиши сари ҳаракатланмайди. Мураккаб реакциядаги айрим компонентларнинг шундай ажралиб қолиши гипнозда ҳам қайд қилинади. И. П. Павлов гипнозга бутун мия пўстлоғини эмас, балки унинг катта бўлагини ўз ичига олган жузъий (парциал) уйқу деб қараган эди.
Юқорида санаб ўтилган фазалар Н. Е. Введенский кашф этган парабиоз фазаларига ўхшаш эканлиги эътиборни жалб этади. Аммо, бу ўхшашлик фақат юзаки ўхшаш-ликми ёки шартли тормозланиш билан Н. Е. Введенский тасвир этган парабиотик тормозланишнинг табиати асос эътибори билан бирлигидан келиб чиқадими, бу масала ҳали равшан эмас.
Невроз ҳолатлари ё бутун ярим шарлар пўстлоғини ёки унинг ўта зўриққан ва функционал жиҳатдан сусайган айрим қисмларини ўз ичига олиши мумкин. Мия пўстлоғидаги айрим қисмларнинг функцияси бузилган тақдирда олий нерв фаолиятининг ўзгаришлари кўрув ёки эшитув, ёки терининг муайян рецепторларига таъсир этилгандагина аниқланиши мумкин.
М. К- Петрованинг кузатишларига қараганда, чуқур невроз ҳолатлари соматик бузилишларга, масалан, терининг экзематоз зарарланишига, баъзи умумий касалликларнинг ёмонлашувига ва зўриқишига сабаб бўлиши мумкин.
Олий нерв фаолиятининг бузилиши бир неча кун ва ҳафталардан кўп йилларгача кузатилиши мумкин. Мия пўстлоғидаги патологик ҳолатнинг чуқурлиги ва қанча давом этиши унинг сабабига ва ҳайвоннинг индивидуал хусусиятларига — нерв системасининг типига боғлиқ.
Нерв процессларининг ўта зўриқиши сабабли ҳайвонда келиб чиққан патологик ҳолатларни бартараф қилиш учун дам берилади, яъни шартли рефлекс тажрибалари бир неча ҳафта ёки ойлаб тўхтатиб қўйилади ва тажриба шароити енгиллаштирилади (бунинг учун невроз ҳолатини вужудга келтирган таъсиротлар қўлланилмай туради). Шартли рефлектор фаолиятнинг бузилишини тузатмоқ учун бром ва кофеин тузлари дори моддалар сифатида ишлатилиб, яхши натижалар олинади. Натрий бромид тормозланиш процессларини, кофеин эса қўзғалиш процессларини кучайтиради.
