Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

212-расм. Кўз тўр пардасининг тузилиш схемаси (С. Полякдан).
1 — пигментли қават; 2 — таёқчалар; 3 — колбачалар; 4—биполяр нейронлар;
5 — горизонтал ҳужайра; 6—амакрин ҳужайра; 7 — ганглиоз ҳужайралар.
Тўр парда қаватлари пунктир чизиқ билан ажратилган.
Нур йўналиши таёқча ёки колбачанинг узун ўқига мос келган тақдирда ёруғлик рецепторни кўпроқ қўзғатишини Стайлс ва Кроуфорд аниқлашди. Таёқча ёки колбачанинг кўндалангига йўналган ёруғлик нури рецепторни камроқ қўзғатади. Бу ҳодиса дирекционал эффект (нурларнинг йўналиш эффекти) деб аталади. Бу, ёруғлик нури ташқи сегмент ўқи бўйлаб йўналганда ҳар бир фотон фоторецепторнинг барча дисклари орқали кетма-кет ўтиб, кўпроқ эффект беришига боғлиқ, деб фараз қилса бўлади.
Фоторецептор ҳужайранинг ташқи ва ички сегментлари мембраналар билан ажратилган, шу мембраналар орқали 16—18 та ингичка фибриллалар тутами ўтади. Ички сегмент ўсимтали бўлади, фоторецептор ҳужайра эса қўзғалишни ўзи билан контактланувчи биполяр ҳужайрага ўша ўсимта орқали ўтказади.


213-Расм. Мариот тажрибасини утказиш учун расм(I) ва шу тажрибада нурлар йулини схемаси.(I)
II-расмдаги штрихланган овал ёруг дарчадан иборат. Унг куз крестчага тикилса,доира тасвири курув нервининг (n) кирган жойидаги турдокка тушади. Крестча тасвири марказий чукурчага(fc) га тушади.

Одам кўзида қарийб 6—7 млн. колбача ва 110—125 млн. таёқча бор. Таёқча ва колбачалар тўр пардада бир текис тақсимланмаган.

Тўр парданинг марказий чуқурчаси ((fovea centralis) да фақат колбачалар бор (бу ерда 1 мм² сатҳга 140 мингтача колбача тўғри келади). Тўр парда перифериясига томон колбачалар камайиб, таёқчалар шунга яраша кўпаяди; тўр парда перифериясида нуқул таёқчалар бўлади.
Кўрув нервининг кўз соққасига кирган жойи — кўрув нервининг сўрғичида фоторецепторлар мутлақо йўқ, шу сабабли бу жой ёруғликни сезмайди: у кўр доғ деб аталади. Кўр доғ борлигига Мариотт тажрибасида ишониш мумкин. Чап кўзни юмиб, 213-расм, I да кўрсатилган крестга ўнг кўз билан тикилиб турилса, сурат кўздан маълум (тахминан 25 см чамаси) масофада турганда доира йўқолади, чунки унинг тасвири кўр доғга тушади (213-расм, II).
Кўр доғнинг катталиги бир қанча физиологик шароитларга қараб узгариши мумкин. П. Г. Снякнн ана шу ҳодисани анализ килиб, функционал мобиллик деб атади.
Фоторецептор ҳужайралар қаватидан ичкари томонда биполяр нейронлар қавати бор, бу нейронларга ичкари томондан ганглиоз нерв ҳужайралари қавати тақалиб туради (212 ва 214-расмлар). Таёқча ва колбачалар ташқи қаватда ётганлиги, ганглиоз ҳужайралар эса тўр пар данинг ички (шишасимон танага тақалиб турган) қаватини ҳосил килганлиги учун ёруғлик шишасимон тана орқали тўр пардага тушганда фоторецепторларга етишдан олдин тўр парданинг ҳамма қаватларидан ўтиши керак.
I