Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

ҚОН ИШЛАНИШИ ВА ҚОН СИСТЕМАСИНИНГ БОШҚАРИЛИШИ
Қон ишланиши
Қон ҳужайралари қайси органларда ҳосил бўлса ва парчаланса, ўша органлар ва қон Г. Ф. Ланг таклифига кўра ягона кон системасига киритилади. Бу системага: кўмик, илик, жигар, талоқ ва лимфа тугунлари киради. Катта ёшли организмда кўмик, эмбрионда зса, бундан ташқари, жигар ҳам яратувчи орган ҳисобланади. Катта ёшли организмда жигар қон яратиш (қон ишлаш) функциясидан маҳрум бўлади.
Бир суткада тахминак 200—250 млрд. эритроцит ҳосил булади. Кўмик (қизил илик)нинг ядроли эритробластларидан ядросиз эритроцитлар вужудга келади. Уларнинг протоплазмасида, тўғрисини айтган-да, рибосомалардан иборат бўлган гранулаларда гемоглобин синтезланади. Гем синтезида, афтидан иккита оқсил— ферритин ва сидерофилин таркибидаги темирдан фойдаланилади. Кўмикдан қонга ўтувчи эритроцитларда базофил (асос бўёқлар билан бўялувчи) модда бор, улар ретикулоцитлар деб аталади ва етук эритроцитлардан каттароқ бўлади. Соғлом одам қонида ретикулоцитлар 1 % дан ошмайди. Ретик-лоцитлар бир неча соатда етилади, яъни стук эритроцитларга, яъни нормоцитларга айланади; айни вақтда базофил моддаси йўқолади.
Қондаги ретикулоцитларнинг миқдори кўмикда эритроцитлар қанчалик жадаллик билан ҳосил бўлаётганини кўрсатиб беради.
Эритроцитлар ўрта ҳисобда 120 кун яшайди. Буни турли усуллар билан аниқлаш мумкин. Сўнгги йилларда шу мақсад билан «нишонли» атомлар методикаси қўлланилмоқда. Хром (Сг⁵¹) ёки темир (Ғе⁵⁹) нинг радиоактив изотопи бўлган нишонли эритроцитлар одам қонига киритилади.
Умри битган эритроцитлар ретикуло-эндотелий системасининг ҳужайраларида, аввало жигар ва талоқда гемолизлапиш йўли билан узлуксиз парчаланиб туради. Бу органларни «эритроцитлар мозори» деб аташади.
Эритроцитлар ҳосил бўлиши — эритропоэз учун бу процессни стимулловчи витаминлар — витамин В12 ва фолий кислота организмга кириб туриши зарур. Бу моддаларнинг биринчиси иккинчисидан тахминан 1000 баравар активроқ. Витамин В—цианкобаламин — ташқи муҳитдан организмга овқат билан киради ва қон ишланишининг ташқи фактори деб аталади. Қон ишланишининг ички фактори деб аталадиган мукопротеид меъда безларидан чиқиб тургандагина витамин В12 ҳазм йўлидан сўрилади. Баъзи маълумотларга қараганда витамин В12 нинг ўзлаштирилишига бевосита алоқадор бўлган қандайдир энзиматик процессни ички фактор (мукопротеид) катализлайди. Меъдада ички фактор ҳосил бўлмаганда витамин Внинг организмга кириши бузилади, шу сабабли кўмикда эритроцитларнинг ҳосил бўлиши ҳам бузилади.