Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Тинч турган ва қўзғалишни ўтказаётган нервдаги химиявий
ўзгаришлар
Нерв тинч турганда кислород ютиб, карбонат ангидрид чиқаради. Нервнинг бир қисми азот атмосферасига жойланиб, иккинчи қисми ҳавода қолдирилса, нервнинг кислородсиз қолдирилган қисми нормал қисмига нисбатан манфий электр зарядли бўлиб қолишини бир неча минутдан кейиноқ аниқлаш мумкин. Бунинг сабаби шуки, кислородсиз муҳитда модда алмашинув процесслари бузилганлигидан натрий-калий насосининг иши издан чиқади, шунинг натижасида нерв толаларидаги тинчлик потенциали тобора камайиб кетади. Т ахминан 1,5 соатдан кейин тинчлик
159-расм. Стимуляция частотасига караб нервнинг кислородни купрок истемол килиши

потенциали шу қадар камаядики, нервнинг шу қисмидан нерв импульсларининг ўтиши таққа тўхтайди. Нерв кислород атмосферасига қайтарилганда тинчлик потенциали тез тикланади ва ҳатто бир неча вақт бошланғич миқдоридан ортик булади. Айни вақтда нерв қўзғалишни яна ўтказадиан бўлиб қолади.

Нерв қўзғалганда кислородни кўпроқ ютади, шу билан бирга таъсирот частотаси оширилган сайин кислород ютиш даражаси ошаверади (159-расм). Шу билан бирга энергияга бой фосфорли бирикмалар — аденозинтрифосфат ва креатинфосфат кўпроқ парчаланиб, сут кислота (глюкоза билан глюкогеннинг парчаланиши ҳисобига) кўпроқ ҳосил бўлади.
Нерв қўзғалганда унинг толаларидаги оқсиллар алмашинуви ҳам кучаяди, жумладан аммиак чиқиши шундан гувоҳлик беради. Энзимлар таъсирида глютаминяинг парчаланиши натижасида аммиак ҳосил бўлади, деб тахмин қилишади. Нервни ҳадеб таъсирлайвериш, бундан ташқари, нуклеин кислоталар ва фосфолипидларнинг парчаланишига сабаб бўлади.
Аксари нерв толалари таъсирланганда улардаги ацетилхолин миқдори ошади. Миелинсиз симпатик нерв толалари таъсирланганда эса улардан норадреналин чиқиши аниқланган. Бир хил нерв толаларида ацетилхолин, иккинчи хил нерв толаларида эса норадреналин ҳосил бўлиши нерв толаларининг турли типлари химиявий жиҳатдан гетероген эканлигидан гувоҳлик беради.
Нерв охирларида ацетилхолин ва норадреналин нерв импульсини ўтказадиган химиявий воситачилар—медиаторлар ҳисобланади. Нерв толаларида медиаторларнинг роли кўп текширилганига ва бу ҳақда турли фикрлар баён қилинганига қарамай, ҳануз ойдинлаштирилгани йўқ.

Ацетилхолин нерв толаларидаги қўзғалувчан мембрананинг ион ўтказувчанлигини ўзгартиради деган фаразга аксари тадқиқотчилар қўшилмайди, чунки яккаланган нерв толасига ацетилхолин қўйилганда мембрана потенциали фақат салгина ўзгариши маълум.

Нерв толаларида синтезланадиган медиатор шу толалар бўйлаб (эҳтимол нейрофибриллалар орқали) нерв охирларига диффузияланиб ўтади, қўзғалиш пайтида эса шу нерв охирларидан ажралиб чиқади.