Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

ҚУЗҒАЛИШНИНГ УТИШИ
Қўзғалган қисмда пайдо бўладиган ҳаракат потенциали нерв ёки мускул толасининг ёнверидаги тинч қисмлар учун таъсирловчи бўлиб қолади. Ҳаракат потенциалининг миқдори (тахминан 114—120 мв) турли тўқималарда таъсирот бўсағасидан 5—10 баравар ортиқ эканлиги ўлчаб билинган. Бу ҳол қўзғалувчан мембрана бўйлаб қўзғолишнинг декрементсиз (яъни сўнмасдан) тарқалишини таъминлайди. Нерв толасида қўзғалишнинг тарқалишини қайд қилиш учун толанинг иккита— А ва Б нуқталарига осциллограф билан бирлаштирилган электродлар қўйиш, Р нуқтасига эса етарлича кучли таъсирловчи стимул бериш зарур. Потенциаллар шу тариқа ажратиб олинганда осциллограф экранида икки фазали ҳаракат потенциалини олиш мумкин, бу потенциал 131-расм, I да келтирилган.
Потенциалнинг қарама-қарши йўналган шу икки тебранишини 132-расмдаги схема тушунтириб беради. Тинчлик ҳолатида қўзғалувчан мембрана ташқи юзасининг ҳамма нуқталари ички юзасига нисбатан мусбат электр зарядли бўлади. Қўзғалиш тўлқини таъсиротга яқин электрод остидаги қисмдан ўтганда мембрананинг шу жойдаги ташқи юзаси Б нуқтасига нисбатан манфий электр зарядли бўлиб колади. Шунинг натижасида осциллограф нури юқорига бурилади. Қўзғалиш тўлқини шу қисмдан чиққач осциллограф нури бошланғич ҳолатига қайтади. Сўнгра қўзғалиш иккинчи электрод остидаги Б қисмга етади; бу қисм ўз навбатида А нуқтасига нисбатан манфий электр зарядли бўлиб қолади ва осциллограф нури пастга бурилади. Қўзғалишнинг тарқалиши натижасида ҳаракат потенциали икки фазали бўлиб вужудга келади. Нервнинг узоқ электрод остидаги Б қисми бирор агент, масалан совуқ ёки новокаин билан нобуд қилинса, ёки А ва В қисмлари ўртасида қўзғалиш ўтишига шутур етказилса, ҳаракат потенциалининг иккинчи фазаси келиб чиқмайди, қайд қилинадиган ҳаракат потенциали эса бир фазали бўлади (131-расм, II).
Толанинг бир қисмидан иккинчи қисмига қўзғалиш ўтиш механизми таъсир этиш нуқтасида импульснинг келиб чиқиш механизмидан асосан фарқ қилмайди. Иккала ҳолда ҳам мембрана деполяризацияси критик миқдорига етгач ҳаракат потенциали вужудга келади . Аммо сунъий таъсиротда бу деполяризацияга ташқаридан берилган токнинг катоди сабаб бўлса, қўзғалиш ўтганда мембрана деполяризациясини мембрананинг қўзғалган (манфий электр зарядли) ва тинч турган (мусбат электр зарядли) қисмлари ўртасида ҳосил бўла-диган электр токи юзага чиқаради. Буни қуйидаги тажриба билан исбот этса бўлади. Нерв толасининг таъсир этувчи электрод билан олиб кетувчи электрод ўртасидаги қисми ионлардан маҳрум қилинган ва, бинобарин, электр токига жуда катта қаршилик кўрсатадиган суюқ муҳитга (масалан, сахарозанинг изотоник эритмаси шундай муҳит бўла олади) жойланса, қўзғалиш тўлқинининг шу жойдан ўтиши жуда ҳам секинлашади ва ҳатто бутунлай тўхтаб қолади.
Ҳар хил нерв ва мускул толаларида қўзғалиш тўлқинининг тарқалиш тезлиги катта фарқ қилади. Иссиққонли ҳайвонларнинг нерв толаларида бу тезлик 120 м/сек гача боради, анодонта деган моллюсканинг нерв толаларида эса қўзғалишнинг ўтиш тезлиги атиги 0,01 м/сек ни ташкил этади.