Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

ТАЪСИР ЭТИШ ҚОНУНЛАРИ
Мембранадан натрий ионларининг ўтишини оширадитан ҳар қандай агент қўзғалувчан тўқиманинг таъсирловчиси ҳисобланади.
Электр токи, механик таъсирлар (чимчилаш, уриш, қирқиш), қаттиқ совутиш ёки иситиш, турли кислоталар, ишқорлар, концентрланган туз эритмалари ва ҳоказолар нерв ҳамда мускултолаларининг таъсирловчилари бўла олади.
Ю қорида кўрсатилган ҳамма таъсирловчилар орасида электр токи алоҳида ўрин тутади, чунки, биринчидан, уни куч, давомлилик ва ортиб бориш тиклиги жиҳатдан осон ва аниқ дозалаш мумкин, иккинчидан, у тирик тўқимага шикаст етказмайди, қўзғалишни вужудга келтириш учун кифоя қиладиган кучларида таъсири тез ва тўла қайтиб кетади. Қўзғалувчан тўқималарга электр токининг таъсирини ўрганиш физиология учун катта диққатга сазовордир, чунки тўқиманинг қўзғалган ва тинч турган қисмлари ўртасида вужудга келадиган локал (маҳаллий) электр токлари перв ва мускуллардан қўзғалишнинг ўтишига имкон беради.
Лаборатория шароитида ва баъзи клиник тадқиқотларни ўтказишда нерв ва мускулларга таъсир кўрсатиш учун турли формадаги: тўғри бурчак, синусоидал, чизиқли ва экспоненциал ошувчи, индукцион зарблар, конденсатор разрядлари ва ва шунга ўхшаш электр стимуллари қўлланилади (121-расм). Стимулларнинг ҳамма турларида элсктр токининг таъсир этиш механизми аоос эътибори билан бир хил, лекин тўғри бурчак шаклидаги узгармас токдан фойдаланилганда бу механизм равшонроқ кўринади. Таъсирловчи қўзғалишни вужудга келтирмоғи учун кучи, давомлиги ва ортиб бориш тиклиги етарли бўлиши лозим.
Шу параметрлардац ҳар бирииинг аҳамиятини лоҳида – алоҳида кўриб чиқайлик.
Таъсирот бўсағаси
Қўзғалувчан тўқимада ҳаракат потенциалини вужудга келтириш учун зарур бўлган энг кам таъсирот кучи таъсирот бусағаси деб аталади. Бўсаға миқдоридан кучсизроқ бўлган стимуллар бўсағадан паст стимуллар деб, бўсаға миқдоридан кучлироқ булган стимуллар эса ўта бўсаға (бўсағадан юқори) стимуллар деб аталади.
Электр токидаи таъсирловчи сифатида фойдаланилганда бўсағани ток кучи еки кучланиш бирликларида ифодалашади.
Бўсағанинг абсолют миқдори тўқиманинг хоссаларига ва физиологик ҳолатига, шунингдек таъсирот бсриш усулига боглиқ.
Электр токини тўқимага туташтиришда икки усул бор: ҳужайра сиртига туташ-тириш ва ҳужайра ичига киритиш. Биринчи усул, иккала электродни таъсирланадиган тўқима юзасига жойлаштиришдан иборат. Ток тўқимага анод соҳасидаи кириб, катод соҳасидан чиқиб кетади (122-расм). Бу усулнинг камчилиги шуидаки, ток анчагина тармоқланади: токнинг фақат бир қисми ҳужайра мембранасидан ўтади, бир қисми эса ҳужайрааро бўшлиқларга киради. Шунга кўра, таъсирлашда қўзғалиш вужудга кели-ши учун ҳақиқатда зарур миқдо-ридан кўпроқ ток кучи олиш за-рур бўлиб қолади.
Таъсирлашнинг иккинчи усули аниқроқ бўлиб, унда ҳужайра ичига электрод киритилади. Учининг диаметри тахминан 0,5 мк бўлган микроэлектрод ҳужайрага киритилади, иккинчи—оддий электрод эса тўқима юзасига тақалади (123-расм). Бу ҳолда туташтирилган токнинг ҳаммаси ҳужайра мембранасидан ўтади, шунга кўра таъсирот бўсагасининг миқдорини аниқ билса бўлади: турли ҳужайраларда таъсирот бўсағаси 10^-7— 10-⁹ а доирасида бўлади. 123-расм-да кўрсатилгандек, ҳужайра ичига таъсирот бериш билан бирга потенциаллар одатда ҳужайра ичидаги иккинчи электрод орқали қайд қилиб турилади.