Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

Эпифиз ички секрецияси


Эпифиз функцияси яқин вақтгача бутунлай аниқланмаган эди. XVII асрда Р. Декарт эпифизни «жон эгари» деб фараз қилган эди. Болалар эпифизи жарохатланганда барвакт балоғатга етиши XIX аср охирида аниқланди ва эпифиз жинсий аппаратнинг етилишига алоқадор, деб фараз қилинди.
Эпифизда мелатонин деган модда ҳосил бўлишини сўнгги вақтда Лернер аниқлади. Бу модда меланофорларга (бақа ва бошқа баъзи ҳайвонлар терисидаги пигмент ҳужайраларига) актив таъсир этгани учун шундай номланган. Мелатонин интермединга қарама-қарши таъ-сир этиб, терини оқартиради.
Сут эмизувчиларда мелатонин жинсий безларга таъсир этиб, вояга етмаган ҳайвонларнинг вояга етишини тўхтатади, вояга етган ҳайвонларда эса тухумдонни кичрайтиради ва эстрал циклларни тўхтатади.
Эпифиз ички секрецияси организмнинг қоронғуда ва ёруғда қанча вақт бўлишига қараб ўзгаради. Эпифизда мелатонин ҳосил бўлиши ёруғда сусаяди. Бир қанча ҳайвонларда, жумладан қушларда жинсий активликнинг мавсумий характерда эканлигини шунга боғлашади, чунки баҳорда ва ёзда кун узайганидан мелатонин кам ажралади, шу вақт-да жинсий активлик ортади
Эпифизда бир талай серотонин ҳам бор, серотониндан эса мелатонин ҳосил бўлади. Еруғлик кўп тушган пайтда серотонин ҳосил бўлиш кучаяди. Эпифиз ички секрециясини симпатик нерв системаси бошқаради. Бездаги биохимиявий процесслар цикли кун ва тун алмашинувини акс эттиргани сабабли, бу циклик активликии организмнинг узига хос «биологик соати» деб ҳисоблашади.
Тўқима гормонлари
Специфик таъсир этадиган биологик актив моддалар ички секреция безларидагина эмас, балки бошқа органлардаги ихтисослашган ҳужайраларда ҳам ишланиб чиқади. Гистогормонлар, ёки парагормонлар деб аталадиган бу моддалар «маҳаллий» аҳамиятга эгадир, чунки улар бутун организмга таъсир этмай, балки қайси орган ёки ҳужайра ва ҳатто унинг қайси қисмида ҳосил бўлса, ўша орган ёки ҳужайра ва унинг бир қисмидаги бошқарилиш процессларига таъсир этади. Бу моддалардан баъзиларининг табиати, таъсир қилиш механизми ва физиологик аҳамияти тегишли бобларда кўриб чиқилган. Бу ерда эса моддалар ҳақида фақат қисқача умумий маълумотлар бериб ўтамиз.