Дядя Горгудун мязар йери щаггында

«Kafir deyir sənin bir tanrın var, mənim yetmiş iki bütxanam var» (3).
Bu deyimdə monoteizmlə (tovhidlə) politeizmin (müşrikliyin) qədim davası lapidar biçimdə yenidən peyda olur. Adi şüur çoxluğa güc və möhtəşəmliyin, birə isə azlığın və zəifliyin göstəricisi kimi baxır. Bu deyimdən aydın olur ki, Oğuzun düşmənləri olan müşriklər də bu şüurun daşıyıcıları oluban müsəlman inanclarını eyni məntiqlə kəsərsiz sayırdılar: yəni bizə kömək edən yetmiş bir bütxanadakı bütlərdir, sizə isə «cəmi» bir tanrı arxa durur.
Bu cümlədən həm də onu sitat gətirən Oğuzların kinayəsi duyulur. Oğuzlar sanki müdrik adam mövqeyindən Şöklü Məlik və Təkurla simvolizə edilən müşriklərin infantil düşüncəsinə, dünyasına ironiya edirlər. Sanki oğuzlar kafirin bu kvazi-arqumentləri ilə məzələnirlər. Tövratda Allah-təala çox­tanrıçılığı çoxpadşalığa bənzədib deyir ki, biri o tərəfə, biri bu tərəfə çəkən padşahların (feodalların) hökmüranlığı altında olan qövm necə zəif olursa, çoxtanrıçı dünya da elə zəifdir. Bu kontekstdə oğuz­ların kinayəsi kəmiyyət çoxluğunu güc göstəricisi sayan primitiv müşrik düşüncəsinin sadəlövliyinə cavabən yaranır. Çağdaş terminlə bizə deyə bilərik ki, İslam düşüncəsi Bir olan Tanrını istənilən çox­luqdan güclü saymaqla sinergetik fikir qatına çıxmışdı. Məhz çağımızda sinergetika klassik fizikanın «stereotilərinə» qarşı çıxaraq sübut etmişdir ki, «kəpənək effekti» prinsipində xırda titrəmələr də böyük iqlim dəyişmələrinə gətirib çıxara bilər. Teologiyada bu ideya Allahın dünyaya təsiri fikrini zən­gin­ləşdirərərk həmin təsirin incə və yumşaq (soft power), lakin qarşısıalınmaz güc formasında mümkün olması fikrinə gətirib çıxarmışdı. Bu mənada tovhiddə sinergetik məqamlar da var və «Kitabi-Dədə Qorqud»dan gətirdiyimz diskursa necəsə bu informasiya sızmışdı.
“Dədə Qorqud” mətnlərində Allah «müsəlmanların arxası» adlandırılır (4). Burada Tanrı savaş-dö­yüş situasiyalarından doğan metafora ilə izah olunur. Oğuzların həyat tərzində kafir eli ilə vuruşmaq mərkəzi yer tuturdu. Bu həyat tərzi də onlara Allah ideyasını mənimsəmək üçün öz metaforalarını verirdi. Çətin çarpışmalarda Oğuza arxa olan Tanrı!
Tarix boyu mədəniyyətlər Tanrını cürbgcür əlamətlərdə, termin­lərdə mənimsəmişlər. Hətta belə qanunayğunluğu da söyləmək olar: aclıq, iqlim və s. səbəblərinə görə daha təkrarlanan cəmiyyətlərdə Tanrını qidaverici başlanğıc kimi düşünüb sevmişlər. Yağış qıtlığı çox olan yerdə yağış gətirmək Onun varlığınının əsas sübutu, Onu sevməyin əsas arqumenti olmuşdur. «Kitabi-Dədəm Qorqud»da, əlbəttə, Allahın rəhmanlıq tipində bir çox sifətləri tanınır, məsələn, aşağıdakı deyimlər türkün lakonik dilində verilmiş tipik İslam teologiyasıdır:
Əzəldən yazmasa, qul başına gəlməz.
Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz (5)
Lakin talenin qaçılmazlığından bilinən Allahın zərurət gücünə heyranlıq ümümmüsəlman hissi olsa da, Onun arxa olması döyüş-savaş dünyasındə yaşayan türklər və başqa etnoslar üçün daha əziz ilahi sifətlər idi. Bu səbəbdən də onlar hər döyüşə başlamazdan qabaq namaz qılırdılar, çünki Bəkilin oğlu Əmrah kimi Allahı öyməkdən güc alırdılar (6). Oğuz ərənləri savaşın sərt dünyasında belə mənəvi qalmaq üçün möminlik sifətini alırdılar. Qanturalı döyüşdən qabaq Məhəmməd peyğəmbərin adına salavat çevirir. Döyüşə hazırlıq mərhələsində Oğuz ərənlərinin abdəst alıb namaz qılması vacib aktlardan biri idi (7)
«Kitabi-Dədə Qorqud» mətnini sirli narrativə çevirən müxtəlif diskurslar var. Onların bir xeylisi epitet xarakterli deyimlərdə gizlənir. Məsələn, müsəlmanlaşmış Oğuz şüuru üçün peyğəmbərlə bağlı bütün hadisələr çox önəmlidir və kimisə, hansısa olayı peyğəmbərlə bağlamaq onlara xüsusi status verir. Bu səbəbdən də Dədə Qorqud haqqında rəvayətlərdə onun Peyğəmbərlə görüşü anılır. Lakin bu «uydurma»nın motivi aydındır: Dədə Qorqud oğuzların mərkəzi fiqurlarındandır, onu peyğəmbərlə əlaqələndirməmək yaxşı fürsəti əldən buraxmaq kimi olardı. Bəs, belə olan yerdə aşağıdakı deyimin motivi nədir:
«Varıban Peyğəmbərin üzünü görən Bığı qanlı Bükdüz Əmən (8).
Sanki İslamın ilk illərində türk dünyası üçün çox önəmli olan bir hadisə baş verib. Bükdüz Əmən peyğəmbərin hüzuruna gedib. Bu hadisə zaman və məkan, eləcə də məzmun, rezonans baxımından çox güclü əhvalat olmalıydı. Dədə Qorqud mətnində isə Bükdüz Əmənin epitetinə sığışdırılıb. Bu Bükdüz Əmənin bığı niyə qanlı idi? Ümumi yozmaq olar, «düşməninin qanını içən» hannibalist savaş ənənəsindən xəbər verir. Ancaq konkret olaraq bu Bükdüz Əmən kimdir? Nə hadisələr olmuşdu ki, sonra onlar bir uzun epitetə yığılmışdı?
«Dəmür qapu Dərvənddəki dəmür qapuyu qapıb alan…Qazan kimi pəhləvani bir savaşda üç kər­rə atından yıqan…Dəli Dondar».
«…qulağı altun küpəli, Qalın Oğuz bəglərini bir-bir atdan yıqan…bəg Yegnək» (9). Belə de­yim­lər mətndə hər boya səpələnib. Düzdür, epitetin daşıyıcısının nə etdiyini lüğət və qrammatika əsasında deşifrə etmək olar. Məsələn, aydın etmək olar ki, Dəli Dondar kafirlərlə vuruşdə Dərbəndin dəmir qa­pısını qoparıb. Lakin bu önəmli hadisənin niyə geniş şəkildə rəvayət edilməsinin yerini epitet tutur? Budur mətni müəmmalı edən sual.
Bir yerdə Qazan deyir:
«Sən gedəli, ağlamağım göydə ikən, yerə endi» (10)
Bu teoloji yükü olan deyimin sirrini açmaq üçün iki variant var. Bir variant odur ki, «ağlamaq» Qazanla bağlı ilahi dünyada, ideya aləmində olsa da, insanların dünyasında yox idi. İkinci variant odur ki, «ağlamaq» potensiya, imkan kimi vardı, lakin sən gedəli bu imkan gerçək fakt oldu. Hər halda cümlənin bu yozumları göstərir ki, Dədə Qorqud mətnlərində varlıq təkcə fiziki gerçəklik qazanmış müstəvidən ibarət deyil. Bu varlıq başqa bir qatın, imkanlar və imkan xarakterli ideyalar qatının proyeksiyasıdır. Beləcə, Dədə Qorqud teksti təmiz platonizmi ifadə edir, Platonu bilməsə də. Həmin deyimdə aristotelizm də var, Aristoteli bilməsə də. Çünki məhz Ərəstnun fəlsəfəsində imkan və gerçəklik (potensiya/entelexiya) varlığın önəmli bölgüsü olmuşdu.
Dədə Qorqud mətnlərində fatalizmə elə bil heyranlıq var ki, bilmək olmur, bu heyranlıqda nələr İslam şüurundan, nələr Oğuz mentalitetindən gəlir. Aşağıdakı diskursları təhlil edək.
«Ölən adam dirilməz».
«Ulaşıban sular daşsa, dəniz dolmaz».
Gəlimli gedimli dünya, son ucu ölümlü dünya (11).
İslam ənənəsində İsa peyğəmbərin o biri peyğəmbərdən bir prinsipial fərqi qəbul olunur. O Lazerin timsalında ölünü dirildən müqəddəsdir. Lakin sanki bu faktı bilməyərək Dədə Qorqud «ölən adam dirilməz» söyləyir. Zərurəti, qaçlmazlığı bildirmək üçün bu diskurs çox güclüdür və əslində, Allahın qoyduğu qanunun dönməzliyini göstərməklə onun «ucalardan uca» olmasını bildirir. «Uca­lar­dan uca» «Allahu əkbərin» çox güclü oğuz ifadəsidir. «Ucalardan uca» Tanrının böyüklüyünü statik biçimdə yox, dinamikada bildirir. «Allah böyükdür» deyimi bir dəfəlik yekun vuran cümlədir. «Uca­lardan uca» isə anladır ki, sən nəyi ən uca bilirsənsə, Allah ondan da ucadır. Və beləcə, sonsuzluq is­ti­qamətində ucalığa doğru nə qədər getsən, hara çatsan, Allah yenə ondan uca olacaq.
Aydındır ki, Dədə Qorqud mətnləri üçün bu ucalıq iradə və bacarığın sonsuzluğudur, yəni Allah kiminsə ölümünü veribsə, heç nə onu dirildə bilməz. «Gəlimli, gedimli dünya, son ucu ölümlü dünya» yenə ölümün bu dünyada qaçılmazlığını bildirir. Oğuz müsəlman şüuru üçün son ucun ölümlü olması bir daha heç nəyin durdura bilmədiyi İlahi zərurəti, qaçılmazlığı göstərir.
Sovet qorqudşünaslığında belə bir ideya vardı ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»da islami diskurslar tekstə süni calanmış deyimlərdir. Bu fikir o dövrdə ateizmin aşıladığı paradiqmadan gəlirdi. Həmin paradiqmaya görə din heç bir mədəniyyətdə pozitiv, konstruktiv amil ola bilməzdi və bu paradiqmanı doğrultmaq üçün «Kitabi-Dədə Qorqud»da bütün İslami deyimlər qəribçiliyə salınmışdı. Lakin bizim gətirdiyimiz kəlamlardan aydın görünür ki, oğuzların dili İslami ideyaları ən parlaq, təbii və ifadəli şəkildə yığcam diskurslara çevirmişdi. Bu isə İslamın formal zikr – Allahı anmaq tələbindən doğa bilməzdi. Əsrlərin tələbatı və praktikası olmalı idi ki, dil dini məzmunu cilalanmış deyimlərə çevirə bilsin. Əlbəttə, oğuzlar İslama sonra keçmişdilər. Lakin əsrlər keçdikcə elə gerçək müsəlman olmuş­du­lar ki, dünyanı və özlərini “Qurani-Kərim”in verdiyi kosmik və mənəvi modeldə qavramışdılar. Oğuzun arxaik dünya modeli isə təbii şəkildə bu modelə transformasiya edərək yeni şəklini almışdı.