Дядя Горгудун мязар йери щаггында

Ismayil Hajiyev
THE EPOS “THE BOOK OF DEDE GORGUD” IS THE HISTORY
OF AZERBAIJAN OGHUZ TURKS
Summary
In the article it is said that the social-political events representing in the epos “The Book of Dede Gorgud” took place basically in the territory of Azerbaijan and so it again proves that Azerbaijan is the native land of the ancient Oghuz Turks. The epos is the scientific and historical source giving the information about the generation, life style, daily life, traditions of Oghuz Turks.
Key words: “The Book of Dede Gorgud”, Azerbaijan, Oghuz Turks, Gorgud-study
Исмаил Гаджиев
ЭПОС «КНИГА МОЕГО ДЕДА КОРКУТА» - ИСТОРИЯ
АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ОГУЗОВ ТЮРКОВ
Резюме
В статье рассказывается, о том, что политико-общественные события отраженные в «Кни­ге моего Деда Коркута» в основном происходили на территории Азербайджана. И этим еще раз подтверждается тот факт что, Азербайджан является исконной родиной древних тюрков-огузов. Эпос является научным и историческим источником, рассказывающим о генеалогии тюркских племен, об их быте, обычаях и традициях.
Ключевые слова: «Книга моего Деда Коркута», Азербайджан, огузские тюрки, коркуто­ве­дение
Kakajan Janbekow
Professor
Türkmənistan Elmlər Akademiyası
Əlyazmalar İnstitutunun elmi katibi
e-mail: [e-mail]
“GORKUT ATA” EPOSYNYŇ TÜRKMENISTANDA ÖWRENILIŞI
Türkmen halkynyň medeniýetini, milli mirasyny, dilini öwreniji alymlar dünýä medeniýetiniň altyn hazynasyna giren gadymy oguz-türkmen halkynyň ajaýyp edebi ýadygärligi bolan «Gorkut ata» eposynyň üstünde indi iki asyr bäri ylmy-derňew işlerini alyp barýarlar. Mälim bolşy ýaly, Gorkut ata bilen baglanyşyky dürli rowaýatlar türkmen halk döredijiliginde, ýazuwly edebiýatda, taryhy-ylmy çeşmelerde köp gabat gelýär. Hatda, türkmen halkynyň arasynda “Gorkut atanyň” özboluşly bir warianty hem saklanyp galypdyr. “Gorkut atanyň” çowdur warianty diýlip atlandyrylýan bu eposy edebiýaty öwreniji Ata Rahmanowilat arasyndan ýazyp alypdyr. Ata Rahmanowyň beren habaryna görä, bu nusga 16 bölümden ybarat.¹ Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Milli golýazmalar institutynda Ata Rahmanow tarapyndan 1940-50-nji ýyllarda Kalinin raýonynyň (häzirki Boldumsaz etraby) «Birleşik» oba Sowetiniň «Komsomol» kolhozynda ýaşaýan 59 ýaşly bagşy Jumamyrat Oraz oglunyň dilinden ýazylyp alnan «Yza berilediren nesilsiz», «Ýekegöz», «Salyr», Kalinin raýonynyň Dyşky oba Sowetiniň «Woroşilow» adyndaky kolhozynda ýaşaýan 89 ýaşly Gurbangylyç Çakan oglunyň dilin­den ýazylyp alnan «Makow», «Görogly beg», «Bamsym Birek», «Igdir», Kalinin raýonynyň Dyşky oba So­wetiniň «Agrotehnik» kolhozyndan 67 ýaşly bagşy Orazmet Mätjuma oglunyň dilinden ýazylyp alnan «Gorkudyň gabry gazylgy» atly bölümler saklanýar.² «Gorkut Atanyň» çowdur warianty «Ýaşlyk» žurnaly tarapyndan /1988-1989ý.ý./ halka ýetirildi. Halk warianty bilen ýazuwly nusgasynyň arasynda tapawut saklanýar. Munuň özi tebigy ýagdaýdyr.
Türkmen halk döredijiliginde Gorkut ata parasatly ýaşuly hökmünde çykyş edýär.
Akademik W.W.Bartold “Турецкий эпос и Кавказ” atly makalasynda A.G.Tumanskä we A.N.Samoýlowiçe salgylanyp, Gorkut ata hakyndaky türkmen rowaýatlarynyň ikisini belläp geçýär. Ol bu barada şeýle ýazýar: “Туманский сослов эрсаринского муллы приводит поговорку: “Не рой могилы Коркуда”, причем в объяснение ее приводит придание, что Коркуд был “богатырем, который не мог долгое время найти себе могилу, а потому и рыт таковую для него бесполезно. А.Н.Самойлович слышал ту же поговорку у салыров в Серахсе, причем там ее почему-то при­меняли к тем, “кто рассказывает через третье лицо сплетни, интриги”³. Edil şu manydaky rowaýaty Ata Rahmanow Daşoguz welaýatynyň Boldumsaz etrabynyň Dyşky obasyndan belli bagşy Orazmet Mätjuma oglundan ýazyp alypdyr.⁴ Umuman, Gorkut atanyň ölümden gaçmagy ýa-da onuň gazylgy gabry bilen baglanyşykly rowaýat gazak, gyrgyz we beýleki türki dilli halklaryň arasynda hem gabat gelýär. Bu ýerde geňläp oturasy zat ýok. Çünki öňki döwürlerde ähli türki halklar özara medeni gatnaşykda bolupdyrlar. Horezmdäki, Buharadaky ýa-da başga şäherlerdäki medreselerde dürli türki halklaryň wekilleri okapdyr. Şolaryň üsti bilen bolsa ol ýa-da beýleki halkyň meşhur alymy, şahyry, ozany hakdaky rowaýatlar türki halklaryň arasyna ýaýrapdyr. Bu Gorkut atanyň ölümden gaçmagy ýa-da gabrynyň gazylamgy bilen baglanyşykly rowaýatlar babatda hem şeýle. Şonuň üçin hem şeýle rowaýatlar haýsy halkyň arasyndan ýazylyp alnan bolsa, ol şol halkyň halk döredijiliginiň önümidir. Emma anyk bir ýazuw ýadygärligi hakynda aýdylanda, onda-da şol ýazuw ýädigärliginiň haýsy halka degişlidigi hakynda anyk maglumatyň bar wagty şol ýädigärligi umumymilli ýädigärlik hasaplamak, biziň pikirimizçe, bir taraply. Bu “Kitaby dädem Gorkut” eposy barada hem şeýledir. Dogry, ähli türki halklar bu ajaýyp eposa öz kowumdaşlarynyň döreden milli mirasy hökmünde guwanyp biler. Hakykatdan hem bu ajaýyp esere ähli türki halklaryň edebi, medeni, durmuş däp-dessurlary öz täsirini ýetirendir. Bu şübhesiz. Ýöne bu epos oguz-türkmen dilinde ýazylypdyr we olaryň orta asyrlardaky ýaşaýyş-durmuşlaryny şöhlelendirýär. Ajaýyp türkolog, meşhur alym A.Ý.Ýakubowskiniň bu ajaýyp eposa bagyşlan düýpli ylmy işini “Kitaby Gorkut” we onuň irki orta asyr türkmen jemgyýetini öwrenmekdäki ähmiýeti” diýip atlandyrmagy hem biziň pikirimizi tassyklaýar.¹ Muňa belli derejede geçmiş türkmen ýazuwly edebi­ýaty we halk döredijiligi, şeýle hem hut häzirki günlerde gabat gelýän Gorkut ata hakyndaky rowaýatlar, legendalar şaýatlyk edýär.
Edebiýatçy alym H. Goçmyradow “Magaryf” neşirýaty tarapyndan 1999-njy ýylda neşir edilen “Gorkut ata 1500” atly makalalar ýygyndysynda çap bolan makalasynda Gorkut atanyň öwrenilşini we metbugatda beýan edilşini aşakdaky döwürlere bölýär:
“Şeýlelikde, biziň Milli metbugatymyzda “Gorkut atanyň” beýan edilşini esasan dört sany döwre bilmek bolýar.
Onuň Birinji döwri — 1945-1951-nji ýyllar aralygyny öz içine alýar.
Şu döwürde “Gorkut ata” kitaby gahrymançylykly, taryhy epos hökmünde häsiýetlendirildi. Milli gazetlerde “Gorkut ata” hakynda öwgüli materiallar yzygiderli berildi. Hatda “Sowet edebiýaty” žurnalynyň 1944-nji, 1945-nji hem 1946-njy ýyllardaky sanlarynda “Gorkut atanyň” gysgaldylan boýlary hem çap edildi. “Gorkut ata” kitaby dogrusynda tanymal rus alymlarynyň oňat pikirleri hem metbugatda yzygiderli berildi.
“Gorkut atany” beýan etmekligiň Ikinji döwri bolsa, 1951-nji ýylyň iýul aýyndan 1953-nji ýylyň ahyryna çenli dowam etdirildi.
Ýagny, 1951-nji ýylyň 2-nji iýulynda “Prawda” gazetinde “Edebiýatda ideologik ýoýuşlar” atly sözbaşy bilen baş makala çap edilip, onda “Däde Gorkudyň kitaby” berk tankyt astyna alynýar. Onda “Gorkut ata” halk aňyny zäherleýän zyýanly eser hökmünde häsiýetlendirilýär. Baş makalada gürrüňi edilýän “Gorkut ata” kitabynyň türkmen däl-de Kawkaz warianty hakyndadygyna garamazdan, bu gürrüň Türkmenistanda-da uly başagaýlyk döretdi.
M. Kösäýew, B. Garryýew, O. Abdalow dagy tarapyndan taýýarlanylan “Gorkut ata” kitabynyň ähli tiražy okyjylara ýetirilmän, ýok edildi.
Partiýanyň MK-nyň “Gorkut ata” kitaby hakyndaky ýörite kararyndan (1951ý. Sentýabr) soň, Türkmenistanda bu esere garşy “haçly ýörişiň” täze usullary ulanyldy. Ilki bilen partyýanyň esasy işgärlerinden O.Şyhmyradowyň, A. Annanurowyň epos hakyndaky “ýangynly” makalalary “Sowet Türkmenistany” / häzirki “Türkmenistan” / gazetinde çap edilip, şonuň netijesinde partiýanyň ýörite karary kabul edilýär. Şol makalalara esaslanyp, bolsa ýörite “Gorkut ata” garşy göreşmek boýunça guramaçylyk çäreleri (ýygnaklar we beýlekiler) geçirilip ugraýar. Okuw-pedagogik neşirýatynda, Ylymlar akademiýasynda, Ýazyjylar soýuzynda, şäher partiýa guramasynda geçirilen ýygnaklarda M.Kösäýew, B. Garryýew, O. Abdalow, A. Rahmanow, N. Esenmyradow dagylar tankyt obektine öwrüldi. Soňra olaryň “Sowet Türkmenistany” gazetinde “gaýtmyşym” etdirilýän çykyşlary berildi. Olar “Gorkut ata” kitaby üçin berk jezalandyryldy. Kitabyň käbir bölümleri / boýlary / okuw kitaplaryndan tutuşlygyna aýryldy, umuman, bu kitap dünýä inmedik derejesine getirildi, okuw programasyndan doly öçürildi.
“Gorkut ata” kitabyny, ony neşire taýýarlanlary tankytlamak soňraky plenumlarda (1951ý, dekabr; 1952ý. iýun) hat-da 1953-nji ýylda bolan Gurultaýda hem bu ýagdaý dowam etdirildi.
“Gorkut atanyň” Üçünji döwri 1954-nji ýyldan 80-nji ýyllaryň ahyryna çenli dowam etdi. Dogrusy, bu döwri dymyşlyk döwri hasaplasaň boljak. Sebäbi metbugatda şu wagt aralygynda “Gorkut ata” hakynda asla material berilmedi diýen ýaly. Hatda “Gorkut ata” kitabynyň Moskwada rus dilinde çykandygy hakyndaky materialam / 1962ý / “Edebiýat we sungat” gazetinde çap edilmedi (seret: H. Goçmyradow. Ruhy gözelligiň aýnasy. Aşgabat: magaryf, 1994, 43-nji sah.).