Дядя Горгудун мязар йери щаггында

filologiya üzrə elmlər doktoru
AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin direktoru
e-mail: [e-mail]
“KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANI POEMALARIN SÜJET XƏTTİDİR
Özət
Təhlillər aparan zaman məlum olur ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı və 20-30-cu illər Azər­bay­can poemaları arasında mövzu, motiv, obraz, ideya, bədii ifadə vasitələri baxımından istənilən qə­dər paralellər aparmaq, səsləşmələr, bəhrələnmələr, təsirlənmələr aşkara çıxarmaq mümkündür.
Açar sözlər: “Kitabi-Dədə Qor­qud”, poema, 20-30-cu illər Azərbaycan poemaları, motiv, obraz
Azərbaycan ədəbiyyatı özünün çoxəsrlik tarixi boyu şifahi söz sənətinin zəngin ənənələri ilə sıx bağlı olmuş­dur. Xalqın ərsəyə gətirdiyi bədii söz həm poetik, həm də ide­ya-estetik cəhətdən yazılı ədə­­biy­yatı zənginləşdirən qay­naqlardan biridir. Folklor ənənələri epik ədəbiyyatımızın əsas qaynaq­larından olmasına baxmayaraq, indiyədək bu ba­rədə, əsasən də poemalarımızda xalq ədəbiyyatı nümu­nələrinin təsiri məsələsi olduqca səthi öyrənilib.
Folklordakı qabaqcıl ideya və poetik obrazlardan, o cümlədən “Kitabi-Dədə Qorqud” dasta­nın­dan bəhrələnmə ədəbiyyatın bütün inkişaf tarixi boyu arasıkəsilməz bir proses kimi davam etsə də, elə dövrlər olur ki, bu proses daha intensiv, daha sürəkli xarakteri ilə seçilir. Bu, adətən cəmiyyətin müəyyən tarixi-inqilabi keçid dövrü ilə, ədəbiyyatın inkişaf istiqamətində baş verən köklü dəyişik­liklərlə əlaqədar olur. XX əsrin 20-30-cu illər Azərbaycan ədəbiyyatı üçün məhz belə bir dövrü təşkil edir. Dövrün ilk poe­ma­sı he­sab edi­lən "Qız qa­la­sı" (1923) poe­ma-əf­sa­nə­ tipli əsərdə Cə­fər Cab­bar­lı folk­lor janr­ı­nın, xüsusən də “Kitabi-Dədə Qorqud” tam sti­li­zə­si yo­lu ilə get­mə­sə də, poe­ma­nın ümu­mi sü­jet xət­tin­ə əf­sa­nə jan­rı­nın palitrasından xey­li rəng qatmışdır.
Ayrı-ayrı epizodlarda C.Cabbarlının "Qız qa­la­sı" poemasında folklor ənənəsinə görə bağışlan­maz, məhvə məhkum şər qüvvə sayılan Qantəmirə rəğbət də göstərir, onun qeyri-təbii eşqini romantik sənətin tələbləri baxımından şərh edir.
Maraqlıdır ki, “Qız qalası” poemasındakı məhəbbətin qeyri-təbii xarakterinə bəraət qazandır­ma­ğa cəhd göstərən tədqiqatçılar da olmuşdur. Məsələn, akademik Məmməd Arif poemaya həsr etdiyi mə­qaləsində yazır: “Poemada eşq, nəfs və namus kimi qüvvətli ehtiraslar mücərrəd məhfumlar ha­lın­da deyil, canlı insan xarakterində ifadə edilmişdir. Əfsanəvi poemanın qəhrəmanı Bakı xanı Qantəmir öz qızı gözəl Durnaya vurulmuşdur.”
Məhəbbətin təbiiliyi və normallığı baxımından “Qız qalası”n­dakı analoji epizodların işlənm­ə­sində müəllif interpreta­siyasının müqa­yisəsi maraqlı material verir. Məhəbbət nə qədər böyük olur-olsun, ülvi xarakter daşıyır-daşısın, əgər demokratik əxlaq qanunlarına, xalq içərisində yaşayan adət-ənənələrə uyğun gəlmirsə, mütləq inkar ediləcək, lənətlənəcək.
Ümu­miy­yət­­lə, is­tər Azər­­bay­can xal­qı­nın mil­li xa­rak­te­rin­də, is­tər­­sə də bu xa­rak­te­rin əks olun­du­ğu folk­lor­da qey­ri-tə­b­ii, qey­ri-qa­nu­ni, zor­la əl­­də edi­lən bir­tə­­rəf­­li mə­­həb­­bə­­tə kəs­­kin mən­­fi mü­n­a­si­bət güc­­lü­­dür. IX-XI əsr­­lər abi­də­s­i olan "Oğuz­na­mə"də xal­qı­mı­zın xa­rak­te­rin­də­k­i bu cə­­hə­t­i özün­­də ifa­də edən bir sı­ra ata­lar sö­­zü­­nə tə­s­a­düf edi­lir. Mə­­sə­­lən:
Bin ha­ram­dan bir ha­lal yeg­dir;
Sə­n­i bir sev­mə­­yə­n­i sən iki sev­mə;
Gə­­zə­­gən iki evi vi­ran edər və s. [2]
"Ki­ta­bi-Də­­də Qor­qud"da da bu mə­­sə­­lə­­yə cid­di mü­n­a­si­bət özü­­nü bü­r­u­zə ve­rir. Oğuz eli­nin ba­şı­na gə­­lən ən bö­­yük bə­l­a­lar­dan bi­ri­nin sə­­bə­b­i məhz qey­ri-qa­nu­ni mə­­həb­­bət ma­cə­r­a­sı­nın ye­tir­mə­s­i olan Tə­­pə­­göz­­dür. Xal­qın etik qa­nun­la­rı­na gö­­rə, qey­ri-qa­nu­ni, ta­ma­ha, şəh­­və­­tə əsa­s­la­nan əla­­qə­­lər an­caq şər qüv­­və­­lər do­ğu­ra bi­lər:
"Ço­ban ilə­r­i var­dı, gör­­dü kim, bir yı­ğa­naq ya­tır, yıl­dır-yıl­dır yıl­dı­rır.
Pə­r­i qı­zı gəl­­di, ay­dır:
Ço­ban! Əma­nə­t­in gəl al! Am­ma Oğu­zun ba­şı­na za­val gə­t­ir­din, - de­di" [1, 116].
Gör­kəm­li ədib və maa­rifçi A.Şai­qin "Qoç­po­lad" əsə­ri das­tan jan­rı­nın poe­tik struk­tu­run­dan is­ti­fa­də edi­lən poe­ma­lar içə­ri­sin­də xü­su­si­lə diq­qə­ti cəlb edir. Burada "Ko­roğ­lu" das­ta­nı ilə ya­na­şı, "Də­də Qor­qud" das­ta­nı­nın da həm məz­mun, həm də poe­tik for­ma xü­su­siy­yət­lə­rin­dən ge­niş is­ti­fa­də edil­miş­dir. Müəllif əsərdə das­tan jan­rının xüsusiyyət­lərdən bəhrələn­məklə yetinməmiş, buraya digər folk­lor janr­la­rına məx­sus motivlər də əlavə etmişdir. "Qoç­po­lad"ın qu­ru­lu­şun­da na­ğıl poe­ti­ka­sın­dan, xalq poe­zi­ya­sı­nın müx­tə­lif şə­kil­lə­rin­dən, hət­ta dra­ma­tik janr­lar­dan da is­ti­fa­də olun­du­ğu­nu görürük. Bu isə öz növbəsində poe­ma­nı asan­lıq­la müx­tə­lif mo­tiv­lə­rə ayır­mağa imkan verir. Burada ilk növ­bə­də qəh­rə­man­lıq das­tan­la­rı­na xas olan əla­mət­lə – tək­qəh­rə­man­lıq­la qar­şı­la­şı­rıq. Dünya ədəbiyyatındakı bütün qəhrəmanlıq dastanları, rəvayətləri kimi (“Cəsur Roland”, “Robin Qud” və s.) Azər­bay­can qəh­rə­man­lıq das­tan­la­rı da ancaq qəh­rə­ma­nın adı ilə ad­lan­dı­rı­lır: "Kitabi-Də­də Qor­qud", "Ko­roğ­lu", "Şah İs­ma­yıl", "Qa­çaq Nə­bi", "Qa­çaq Kə­rəm" və s. A.Şaiq də "Qoç­po­lad"da qəh­rə­man­lıq das­tan­la­rı­nın for­mal əla­mət­lə­rin­dən bi­rin­ci­si­nə – ad­qoy­ma prin­si­pi­nə əməl et­miş­dir.
Xe­yir­lə şə­r­in mü­b­a­ri­zə­s­i mo­ti­vi­nin baş­qa bir tə­z­a­hür for­ma­sı­na A.Şai­qin "Qoç­po­lad" poe­ma­sın­da rast gəl­­mək olar. A.Şaiq ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın folk­lor­la kə­s­iş­mə nöq­­tə­­lə­r­i­ni müəy­­yən­­ləş­­di­rən akademik Bə­k­ir Nə­b­i­yev məhz bu mo­ti­vin şai­rin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da­kı apa­rı­cı möv­­qe­yi­ni qeyd edir: "Xalq qəh­­rə­m­an­lıq das­tan­la­rı­mı­zın ru­hu­nu mü­h­a­fi­zə edən "Qoç­po­lad"ın, mən­­zum na­ğıl ki­mi iş­lən­­miş "Tap­dıq Də­­də"nin, al­le­qo­rik üs­­lub­da qə­­lə­­mə alın­mış "Zəh­­mət və Zi­nət"in müs­­bət qəh­­rə­m­an­la­rı zülm və is­tis­mar dün­­ya­sın­da zəh­­mət­­keş­lə­r­in nə­s­i­bi ol­muş ağır gü­­zə­r­a­nı yax­şı­laş­dır­ma­ğa ça­lı­şan pak qəlb­­li in­san­lar, cə­s­ur qəh­­rə­m­an­lar­dır. Qoç­po­la­dın da, As­la­nın da, Tap­dıq Də­­də­n­in də ama­lı bir­dir: qo­lu­zor­lu­la­ra, də­­rə­­bəy­­lə­­rə, za­lım­la­ra qar­şı çıx­maq, yox­sul­la­rı, məz­­lum­la­rı, zəh­­mət adam­la­rı­nı mü­d­a­fiə et­mək" [3, 7].
"Qoç­po­lad" poe­ma­sın­da­kı əsa­s ha­di­sə­­lər şə­r qüv­və­ləri­n - Qə­­zən­­fər xa­nın xalq üzə­r­i­nə hü­c­u­mu və mü­­vəq­­qə­t­i qə­­lə­­bə­s­i ilə baş­la­yır:

Uzun sür­­dü qan­lı sa­vaş,
Xal­qı ağır gün­­lər al­dı.
Güc­­dən düş­­dü ya­vaş-ya­vaş,
Düş­­mən ar­tıq məs­­kən sal­dı.
Öl­kə bat­dı qə­­mə, ya­sa,
Bir bəd­­bin­lik al­dı eli.
Hər tə­­rə­f­i ba­sa-ba­sa
Ax­dı fə­l­a­kət­­lər se­li [4, 13-14].

La­kin şə­r­in mü­vəq­qəti qə­­lə­­bə­s­i heç də xe­yi­rin zə­b­un ol­ma­sı, məğ­­lu­biy­yə­­tə uğ­ra­ma­sı və ara­dan get­məsi de­mək de­yil­dir. Xe­yir sü­­rək­­li, da­va­me­di­ci­dir - ənə­­nə şək­­lin­də nə­s­il­dən-nəs­­lə ke­çir; bir söz­­lə, ümum­­bə­­şə­r­i xe­yir öl­­məz­­dir və hə­m­i­şə şə­­rə qar­şı mü­b­a­ri­zə apa­rır. "Qoç­po­lad" poe­ma­sın­da da el qəh­­rə­m­a­nı, elin ar­xa­sı, xal­qın ar­zu və is­tək­­lə­r­i­nin ifa­də­çi­si igid As­lan xain­cə­s­i­nə öl­­dü­­rül­­dük­­dən son­ra onun ye­­ri­ni baş­qa bir qəh­­rə­m­an - Qoç­po­lad tu­tur. Həm də Qoç­po­lad sa­də­­cə ola­raq As­la­nın bo­şal­mış ye­ri­ni tut­mur. O, san­ki düş­­mə­­nə - şə­­rə qar­şı mü­b­a­ri­zə­n­in As­lan mər­­hə­­lə­s­i üzə­r­in­də yük­­sə­l­ir, şə­­rə qar­şı da­ha güc­­lü hü­­cu­­ma ke­çir. Bu ba­xım­dan As­lan-Qoç­po­lad es­ta­fe­ti­nin ən dol­ğun qiy­mə­t­i­ni şair xal­qın di­li ilə ve­rir:
Po­la­dın adı­na düz ye­ni das­tan,
Qur­tu­luş Po­lad­dan ola­caq bi­zə.
Ye­nil­məz igid­dir, gəl­­mə­s­in gö­­zə.
El sə­n­in haq­qın­da bu fi­kir­dəy­­kən,
Mey­da­na bu saz­la atıl­dın nə­­dən? [4, 61]
Qoç­po­la­dı As­lan­dan fərq­­lən­­di­rən, As­lan üzə­r­in­də yük­­səl­­dən nə onun fi­zi­ki gü­­cü­­nün üs­­tün­­lü­­yü, nə ağ­lı­nın və təd­­bi­ri­nin ar­tıq­lı­ğı­dır. Əsas mə­­sə­­lə on­da­dır ki, əgər As­lan güc­­lü və hiy­lə­­gər düş­­mə­­nə qar­şı tək­­ba­şı­na mü­b­a­ri­zə apa­rır­sa, Qoç­po­lad el gü­­cü­­nə ar­xa­la­nır. Hə­­lə də­l­i­qan­lı bir ca­van ikən qo­ca el aşı­ğı Tox­ta­mı­şın və ana­sı Qız­xa­nı­mın məs­­lə­­hə­t­i ilə özün­­dən qat-qat güc­­lü düş­­mə­n­in qa­ba­ğın­dan qa­çır, eh­ti­yat­lı igid ol­du­ğu­nu sü­b­ut edir. Bu xü­s­u­siy­yət Qoç­po­la­dı xe­yir qüv­­və­­lə­r­in ifa­də­çi­si olan müs­­bət qəh­­rə­m­an ki­mi folk­lor qəh­­rə­m­an­la­rı­na da­ha çox ya­xın­laş­dı­rır. Hə­m­in cə­­hət Qoç­po­la­dı "Kitabi-Də­­də Qor­qud" qəh­­rə­m­an­la­rı­na, Ko­roğ­lu­ya ya­xın­laş­dı­rır.
Uruz ata­sı Qa­za­nı xi­las et­mə­­yə tək get­sə də, həl­­le­di­ci vu­ruş­ma­dan ön­­cə Oğuz bəy­­lə­r­i­nin kö­­mə­­yə gəl­­mə­s­i­ni göz­­lə­y­ir:
"Bu mə­­həl­­də Oğuz ərən­­lə­r­i alay-alay gəl­­di. Gup­pur-gup­pur da­vul­lar, nəq­­qa­rə­­lər ça­lın­dı. Qa­zan gör­­dü ki, ləş­­kər önün­­cə bir ağ-boz at­lı, ağ ələm­­li, bəg­­də­m­ir don­lu Oğu­zun önün­­cə gəl­­di, ça­dı­rın tik­dir­di, alay bağ­la­dı, dur­du. Onun ar­dın­ca Qa­ra­gü­­nə gəl­­di, alay bağ­la­dı, dur­du" [1, 150].
Beləliklə də, təhlil zamanı məlum olur ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı və 20-30-cu illər Azər­baycan poemaları arasında mövzu, motiv, obraz, ideya, bədii ifadə vasitələri baxımından istənilən qə­dər paralellər aparmaq, səsləşmələr, bəhrələnmələr, təsirlənmələr aşkara çıxarmaq mümkündür.