Dunyoqarashning tarixiyligi yana shundaki, u ma’lum bir jarayonda
takomillashib boradi. Uning shakllari o‘zgaradi, tarixiy
ko‘rinishlari muttasil yangilanib turadi.
Ma’lumki, insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida dunyoqarash
nihoyatda oddiy bolgan. Agar shunday bolmaganida, har
qanday jism o‘z hajmiga teng suyuqlik miqdorini siqib chiqarish
xossasiga ega ekanini kashf etgan qadimgi zamonning buyuk
olimi Arximed hammomdan yalang'och holda chiqib, «Evrika!»,
ya’ni «Topdim!», deya qichqirmagan bo‘lar edi.
Dunyoqarash jamiyat rivojiga mos ravishda asta-sekin takomillashib
borgan. Taraqqiyotning keyingi davrlarida fan sohasida qilingan
kashfiyotlar inson dunyoqarashi naqadar chuqurlashib,
uning bilimlar doirasi kengayib ketganini ko‘rsatadi. Bunda vorislik
an’anasi yaqqol ko‘zga tashlanadi: har bir davrning dunyoqarashi,
g'oyasi o‘tmishda yaratilgan ma’naviy qadriyatlarning eng
yaxshilarini, ilg‘or va ijobiylarini o‘zida saqlab qoladi. Shu asosda
yangi tamoyillarga ega bolgan dunyoqarash ham takomillashib
boradi. Oddiy bug‘ mashinasidan kosmik raketalargacha bolgan
fan-texnika taraqqiyoti bunga yaqqol misol b o la oladi.
Falsafiy dunyoqarash kundalik faoliyat, dunyoviy, diniy, ilmiy
bilimlar, hayotiy kuzatishlar va ijtimoiy tarbiya ta’sirida shakllanadi
hamda rivojlanadi. Inson ongli ijtimoiy mavjudot bolgani
bois, uning dunyoqarashi muayyan ehtiyoj va manfaatlarga asoslanadi.
Demak, har qanday dunyoqarash muayyan inson, ijtimoiy
guruh yoki tabaqaning o‘z ehtiyoj, manfaatlaridan kelib chiqqan
holda borliqqa munosabatini ifodalovchi g‘oyalar, nazariyalar, bilimlar
majmuasi, ruhiy holat va e’tiqod mujassami hamda ularning
namoyon bolishidir.
Falsafiy dunyoqarash, mohiyat-mazmuniga kola, ma’naviy faoliyat
bolgani bois, u borliqqa bolgan ongli, insoniy munosabatning
muayyan yo‘nalishlarini vujudga keltirgan. Masalan, kishilarning
jamiyatdagi axloqiy munosabatlari — axloqiy dunyoqarashlarida,
huquqiy munosabatlari — huquqiy, siyosiy munosabatlari — siyosiy,
diniy munosabatlari — diniy, ekologik munosabatlari — ekologik
14
dunyoqarash shakllarida o‘z ifodasini topgan. Buni tizim tarzida
izohlaydigan bolsak, quyidagicha kolinish kasb etadi:
1. Axloqiy.
2. Diniy.
3. Huquqiy.
4. Siyosiy.
5. Ekologik.
6. Estetik.
Bu tizimni tashkil qilgan nisbatan mustaqil dunyoqarash
shakllari o‘zaro bogliqlikda, aloqadorlikda harakat qiladi.
Dunyoqarash tizimining rivojlanish darajasi jamiyat taraqqiyotiga
mos keladi va uni ifodalab turadi. Bundan tashqari, har
bir tarixiy davrda millatning rivojlanishi, uning mentaliteti va
dunyoqarashida namoyon boladi. Boshqacha qilib aytganda,
dunyoqarash tizimi va ularning xususiyatlari muayyan inson, ijtimoiy
guruh, tabaqa va butun millatning ma’naviy qiyofasini
belgilab beradi.
«Dunyoqarash» tushunchasi o‘zlikni anglash, vatanparvarlik,
milliy g‘urur, tarixiy xotira, ma’naviy barkamollik kabi tuyg‘u
va tushunchalar bilan uzviy bogliq holda shakllanadi. Chunki,
dunyoqarash aynan ana shu ruhiy-ijtimoiy hodisalar orqali oydinlashadi,
umuminsoniy qadriyatlarning tarixiy bir bolagiga
aylanadi.
Falsafiy dunyoqarashning tarixiy shakllari insoniyat taraqqiyotining
qonuniy natijasi bolib, jamiyat rivojlanishining ma’naviy
mezoni sifatida namoyon bolgan. Taraqqiyotning dastlabki
bosqichlarida kishilarning tabiatga, o‘zlarining ijtimoiy hayotiga
bolgan munosabati turli rivoyat va afsonalarda o‘z ifodasini
topgan. Ular shu tariqa mifologik dunyoqarashni shakllantirgan.
Yovuzlik va ezgulik oltasidagi kurashda yaxshilikning mudom
tantana qilishi mifologik dunyoqarashning gumanistik mazmunidan
dalolat beradi. Xususan, o‘zbek xalqi sivilizatsiyasi jarayonida
yaratilgan rivoyat, afsona va boshqa janrlardagi og‘zaki
ijod namunalari millatimiz tarixda qanday n a’naviy qiyofaga ega
bolganini hanuz kolsatib turadi. Ular bugungi kunda jahon ahlini
hayratga solmoqda.
inson
ma’naviy kamoloti uchun nihoyatda muhim. Tarix — buyuk
muallim, o‘tmishdan saboq beradigan tarbiyachidir. Gap eng qadimgi
davr falsafasi haqida borar ekan, bu haqiqat yanada katta
ahamiyat kasb etadi. Ayrimlar «Bizga ming yillar qa’rida yotgan
madaniyat va falsafadan nima foyda, yaxshisi, bugunning gapidan
gapiring?”, « 0 ‘tmish qa’ridan tashbeh izlagandan ko‘ra, bugungi
muammolar ustida bosh qotirgan ma’qul emasmi?» degan
xayollarga borishi mumkin. Bir qarashda ularning gapida ham
jon borga o‘xshaydi. Ammo bir narsa aniq: o‘tmishni bilmasdan
turib, kelajakni to‘g‘ri tasavvur etish mumkin emas. Zero,
o‘tmishsiz kelajak yo‘q.
Shu ma’noda, biz falsafa tarixini azbaroyi o‘tmishga qiziqqanimiz
uchun o‘rganmayapmiz. Biz uni turli zamonlarda ro‘y bergan
xilma-xil voqea va hodisalarning falsafiy fikr va ongida qanday
aks etgani, ularni qanday g‘oyalarning tug‘ilishiga sabab bolgani,
qaysi ta’limotlar insoniyat taraqqiyotiga qanday ta’sir kolsatgani,
qaysi mafkura odamzodni ko‘proq rivojlanish yoki tanazzul tomon
yetaklagani kabi haqiqatlarni bilib olish uchun olganamiz.
Tarixni olganmoq va undan saboq olmoq har bir inson uchun
zarurdir. Bu — falsafa bilan shug‘ullanayotgan mutaxassis uchun
ham, uni olganayotgan talaba uchun ham birdek muhim ahamiyatga
ega. Tarixni falsafasiz to‘g‘ri tushunib bolmagani kabi,
falsafani ham tarix haqiqatisiz to‘g‘ri anglab bolmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |