Qadimgi Xitoy falsafasi. Qadimgi Xitoyda fan va madaniyat
o‘ziga xos shaklda rivojlangan. Eramizdan avvalgi ikki minginchi
yilning o‘rtalariga kelib, Yuan-in davlatida muayyan xo‘jalik
shakli yuzaga kelgan. Eramizdan avvalgi XII asrda esa, urushlar
natijasida davlat Chjou qabilasining qoliga olgan. Bu hokimiyat
eramizdan avvalgi III asrgacha davom etgan. Bu vaqtda diniy
mifologik dunyoqarash hukmronlik qilgan. U olam va tabiatning
paydo bolishini o‘ziga xos tarzda tushuntirgan va dunyoviy bilimlar
rivojiga o‘z ta’sirini olkazgan.
32
Bunday ruhdagi falsafiy g‘oyalar ayniqsa qadimgi Xitoy donishmandi
Konfutsiy (551—479) ijodida yaqqol aks etgan. Uning «Hikmatlari
», ya’ni aforizmlari juda mashhur. Konfutsiy ta’limotida
umuminsoniy qadriyatlarning xitoy xalqi turmush tarzida o‘ziga
xos tarzda namoyon bolishi, bu xalqqa xos ma’naviy mezonlar aks
etgan. Bu ta’limot bir necha asrlar davomida ushbu hududda milliy
g‘oyalar majmuyi, millatning mafkurasi sifatida odamlarning
ma’naviy ongi va qiyofasi shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan. U hozirgi
Xitoyda ham o‘zining muayyan ahamiyatini saqlab qolgan.
Bunda, avvalo jamiyatning siyosiy-huquqiy, iqtisodiy-ijtimoiy
hayotida yuz beradigan ijobiy o‘zgarishlar uni harakatlantiruvchi,
taraqqiy ettiruvchi asosiy omil — inson tafakkuri, ruhiyati,
his-tuyg‘ulariga samarali ta’sir etadi. Shu bilan bogliq ravishda,
Vatan va xalq tarixi, ma’naviy-madaniy meros, ona tili, din,
milliy turmush tarzi, milliy urf-odatlarni ya ngi davrning mohiyat-
mazmunidan kelib chiqqan holda tiklash, boyitish va milliy
g‘urur-iftixorning yuksalishida juda ulkan o‘rin tutadi.
25
Falsafiy dunyoqarashni yangilash zarurati bir qator
yo‘nalishlarda namoyon bo‘ladi.
1. Avvalo bu kelajagi buyuk davlatni barpo etish bilan bog‘liq.
Bunda ana shu yaratilajak yangi jamiyat haqida, bozor munosabatlariga
bosqichma-bosqich o‘tish jarayoni, yangi ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarning qaror topa borishi, islohotlarning inson
manfaatlariga xizmat qilishi, milliy uyg‘onish ijtimoiy taraqqiyot
taqozosi, komil insonni voyaga yetkazish davr talabi ekani kabi
dasturiy vazifalarning hayotiyligi to‘g‘risidagi g'oyalarni odamlar
dunyoqarashida qaror toptirish zarur.
2. Falsafiy ongning yangilanishi mohiyat e’tibori bilan fuqarolik
jamiyati va huquqiy davlat barpo etish borasida iqtisodiy
mustaqillikka erishish orqali siyosiy mustaqillikni mustahkamlash,
mamlakatimizning xalqaro nufuzi va aloqalarining o‘sib
borishi, tinchlik, osoyishtalik, milliy totuvlik, bahamjihatlikka
xizmat qiluvchi g‘oyalarga tayanadi. Uning hayotiyligi xalq
irodasiga, ruhiyatiga, milliy tuyg‘ulari, orzu-intilishlariga mosligi
bilan belgilanadi.
3. Albatta, falsafadagi yangilanish millat va Vatan manfaatlari,
istiqbol rejalari, milliy qadriyatlarimiz ruhiga mos holda kechadi.
Bu esa, o‘z navbatida, yurtimizda kechayotgan islohotlar jarayoni,
davlatimizning siyosiy, huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy
hayotidagi ijobiy o‘zgarishlar to‘g‘risida xalqimizda to‘g‘ri tasavvur
va tushunchalarni hosil qilib borish lozimligini ko‘rsatadi.
4. Falsafiy tafakkur yangilanishi taqozo etadigan eng muhim
vazifa poklanish jarayoni odamlar ruhiyati va tafakkurida amaliy
tus olishi uchun 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasida mujassam etilgan
maqsad va g‘oyalarni amalga oshirish yo‘lida xizmat qilishdir. Bu
maqsad va g‘oyalar omma manfaatlarini aks ettirgani bois ularni
ma’naviy hayot tarzining tarkibiy qismiga aylantirish muhim ahamiyatga
ega.
5. Mamlakatimiz mustaqilligi, tinchligi, uning fuqarolari totuvligi,
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy barqarorlikning qadriga yetish,
jamiyatimiz hayot tarziga xavf solishi mumkin bo‘lgan tahdidlarga
qarshi ogohlikni kuchaytirishda falsafa va umuman, ijtimoiy fanlarning
ahamiyati beqiyos. Shu bois o‘z xalqi tarixini, o‘z mil-
26
liy madaniyatini, urf-odat va an’analarini yaxshi biladigan, milliy
g‘ururi yuksak avlodni tarbiyalash falsafaning muhim vazifasidii.
6. Falsafiy dunyoqarashning yangilanishi, mohiyat e’tiboriga
ko‘ra, insondan, uning ijtimoiy xususiyatlari takomillashuvidim
chetda kechadigan jarayon emas. U nafaqat umumjamiyat mit|
yosidagi, balki har bir inson kamoloti uchun ham zarur shart
sharoit yaratadigan jarayondir. Shu ma’noda, u ham, jamiyatdagi
boshqa o‘zgarishlar kabi, avvalo, inson uchun, uning kamoli va
hayot farovonligini ta’minlaydigan islohotdir.
Mamlakatimizda bu borada juda keng kolamli ishlar boslv
lab yuborildi. Bugun ijtimoiy fanlar rivojini zamon talablari da
rajasiga yetkazish borasida davlat va jamoat tashkilotlari, olim
va ziyolilar oldida g‘oyatda mas’uliyatli vazifalar turibdi. Birgina
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirishning o‘zi bir
necha yillarga moljallangan keng kolamli faoliyat yo‘nalishlarini
nazarda tutadi. Bugungi kunda siyosiy, mafkuraviy va ma’naviy
sohalardagi taraqqiyot vazifalari o‘zaro uyg‘unlashib bormoqda,
ta’sir doirasi ancha kengaymoqda. Ayniqsa, mafkura borasidagi
nazariy faoliyat, targlbot va tashviqotni har tomonlama kuchay
tirishga alohida ahamiyat berish zaruratga aylanib bormoqda.
Galdagi vazifalar esa, ana shu imkoniyatlarni amaliy ishga aylan
tirishda har birimiz o‘z mas’ulligimizni qay darajada sezishimiz
va qanday faoliyat yuritishimizga bogliq
Inson va jamiyat hayotida axloq talab qiluvchi, tartibga soluvchi,
boshqaruvchi, yo‘naltiruvchi kuch bo‘lganligi uchun ham
buyuk mutafakkirlar, shoirlar, olimlar, davlat va jamoat arboblarining
diqqatini o‘ziga tortib kelgan. Axloqning mohiyatini, tabiatini
tadqiq qilish tarixiylik va mantiqiylik, tizimli yondashuv
usullari (metodlari) orqali ish ko‘rishni taqozo etadi. Axloq ilmini
o‘rganishga bag‘ishlangan xorijiy va o‘zbek tilidagi adabiyotlarda
«axloq», «etika», «moral» degan tushunchalar ko‘plab ishlatiladi.
«Etika» so‘zi qadimgi yunonistonlik mutafakkirlar tomonidan
fanga kiritilgan. 0 ‘z vaqtida Gomer «ethos» (etos) so'zidan
«birgalikda yashaydigan joy, uy, g‘or, uya, in, makon» ma’nosida
foydalangan bo‘lsa, eramizdan avvalgi IV asrda yashagan yunon
faylasufi Arastu «etos» so‘zidan ikkita: «Etika» (axloq) va «Etikaviylik
» (axloqiylik) degan tushunchalarni keltirib chiqaradi. U
«axloqiylik»ni inson qalbining takomillashgan sifatlari — xotirjamlik,
og‘irlik, vazminlik, bosiqlik, mardlik, botirlik, jasurlik,
qahramonlik, o‘rtachalik, mo‘tadillik va hokazolarni ifodalovchi
tushuncha deb bilgan. Shu asosda u etikani-yaxshi fazilatlarga
(xislatlar) ega bo‘lgan kishilarni yoki kishilarning yaxshi sifatla-
rini, ya’ni xayrli, saxovat va himmatli, ezgu ishlarini o‘rgatuvchi
ilm sohasi deb tushungan.
Darhaqiqat, Arastu etikaga; insonlar o'rtasidagi munosabat
doirasi va oqil ijtimoiy hayvon (individ)ning axloqini o‘rganuvchi
fan deb, ta’rif bergan. Bu haqda «Nikomax etikasi», «Evdem etikasi
», «Katta etika» kitoblarini yozib «etika» faniga asos solgan1.
Demak, G‘arbiy Yevropada bundan 2500 yil oldin axloq masalasi
ilm sohasi sifatida o‘rganila boshlangan.
Axloqshunoslik ilmi tarixida axloq va uning mazmun-mohiyatiga
doir juda ko‘plab ta’riflar berilgan. Jumladan, «Falsafa:
qomusiy lug‘at»ida: «Axloq (arab. Xulqning ko‘pligi; lot. Moralis
— xulq-atvor) — ijtimoiy ong shakllaridan biri. Kishilarning tarixan
tarkib topgan xulq-atvori, yurish-turishi, ijtimoiy va shaxsiy
hayotdagi o‘zaro, Shuningdek, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarni
tartibga solib turuvchi barqaror, muayyan norma va qoidalar
yig‘indisi»2, — deb ta’riflangan.
Ba’zi mualliflar «axloq» iborasi ikki xil ma’noga ega ekanligini,
ya’ni umumiy tushuncha sifatida u fanning predmetini
anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe’l-atvori va xatti-
harakatining eng qamrovli qismini bildirib, jamiyat, zamon,
ba’zan insoniyat tarixi uchun namuna bo‘la oladigan umumbashariy
ahamiyatga ega ijobiy xatti-harakatlar yig‘indisi, insoniy
kamolot darajasini belgilovchi ma’naviy hodisa ekanligini
ta’kidlaydi3.
Har bir insondan umri davomida jamiyatda qabul qilingan
urf-odat, an’ana va qonun-qoidalarga amal qilishi talab etiladi.
Ana shu jarayonda inson va jamiyat o‘rtasida yuzaga keladigan
obyektiv aloqadorlik, ya’ni ijtimoiy munosabat — xulq atvor,
odob, xatti-harakat, prinsip va normalarning majmuasi axloq-
ning mazmun-mohiyatini tashkil etadi. Binobarin, axloqning
tnanbai jamiyat ehtiyoji va manfaatlaridan iborat.
Etika axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining jamiyatdagi
axloqiy munosabatlarini o‘rganadi. «Axloq» so‘zi arabchadan
olingan bo‘lib, insonning muomala va ruhiy xususiyatlari
majmuyini, fe’lini, tabiatini anglatadigan «xulq» so‘zining
ko‘plik shaklidir. «Axloq» iborasi ikki xil ma’noga ega: umumiy
tushuncha sifatida u fanning tadqiqot obyektini anglatsa, muayyan
tushuncha sifatida inson fe’l-atvori va xatti-harakatining eng
qamrovli qismini bildiradi.
Demak, axloq deb, avvalo inson bilan inson, so‘ngra inson
bilan jamiyat o‘rtasidagi obyektiv va subyektiv aloqadorliklar tufayli
kelib chiqadigan, shaxsiy va umumiy manfaatlarni muvoflqlashtirib
turish asosida har bir shaxs, jamoa, ijtimoiy guruh,
millat, elatning hayoti va faoliyatini boshqaradigan, tartibga soladigan,
yaxshi ezgu niyatlar sari yo‘naltiradigan, qadriyat maqomini
olgan muayyan xulq-atvor, odob, xatti-harakat, tamoyil va
normalarning majmuyiga aytiladi.
Jamiyatning axloqiy hayotini o‘zida aks ettiruvchi axloqni
ijtimoiy-ma’naviy hodisa sifatida tarkibiy tuzilishi bo‘yicha
uchta:
— birinchidan, kishilarning kundalik hayotida sodir etadigan
axloqiy xatti-harakatlaridan iborat bo‘lgan amaldagi axloq, ya’ni
axloqiy amaliyot;
— ikkinchidan, muayyan qadriyatlar asosida fikr yuritish, baholash,
qadr-qimmatini belgilashni o‘z ichiga oluvchi axloqiy
ong;
— uchinchidan, o‘zini o‘zi axloqiy anglash — mavjud vaziyatni
axloqiy jihatdan tahlil qilishni, ya’ni qalban o‘zi bilan gaplashish,
o'zicha baholash, o‘zini nazorat qilish, o‘zini o‘zi takomillashtirish,
boshqa odamlar bilan birga ich-ichidan aziyat chekish; aniq
vaziyatda yaxshi va yomonni qalban his qilish, yaxshi va yomondan
birini tanlashga irodaviy jihatdan tayyor turish kabi darajalarga
ajratish mumkin.
Ana shu uchta darajadan o‘tgan ijobiy xatti-harakatlar, xususan,
yaxshilik, mehr-muruvvat, fidoyilik, saxovat, o‘zaro hurmat,
beg'arazlik, shijoat, sadoqat va hokazolar asta-sekinlik bilan axloqiy
qadriyatlarga aylanib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |