YETAKCHI FE`LLAR. Ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi (harakat tarzi shakli) – o`zi birikkan fe’lning ma’nosiga qo`shimcha ma’no yuklash uchun xizmat qiladigan nomustaqil fe’l bilan mustaqil fe’lning qo`shiluvidan hosil bo`lgan shakl: ketib qolmoq (kutilmaganda), berib turmoq (vaqtincha), kutib turmoq (davomli harakat). Bundagi ikkinchi fe’llar ko`makchi fe’l, vaqtincha o`z lug`aviy ma’nosini yo`qotgan bo`ladi. Ma’nosi bir oz o`zgarayotgan fe’l yetakchi fe’l, yetakchi va ko`makchi fe’l birikuvi esa ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi deyiladi.. Mas., Salim kitobni o`qib chiqdi gapida chiqdi fe’li “tashqarida bo`lmoq” lug`aviy ma’nosini yo`qotib, gapdagi o`qib yetakchi fe’lining ma’nosini o`zgartirish, ya’ni undan anglashilgan harakatning tugallanganligini ifodalash uchun xizmat qilmoqda.
Yetakchi fe’l va ko`makchi fe’l uch usulda birikadi:
a) ravishdoshning -(i)b shakli orqali: o`qib turdi, aytib qoldi;
b) ravishdoshning -a/y shakli orqali: yura boshladi, so`ray qol;
c) juftlashish orqali: yozib oldim – yozdim-oldim, tugatib qo`yding – tugatding-qo`yding
Bu uch vosita barcha yetakchi va ko`makchi fe’lni hosil qilavermaydi: yozdi-boshladi, ayta soldi ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi me’yoriy emas. Me’yoriy: yoza/yozib boshladi, aytib soldi.
Hozirgi o`zbek adabiy tilida bitta ham sof ko`makchi fe’l yo`q. 30 dan ortiq (darsliklarda 25 ta, ba’zan 27 ta) mustaqil fe’l ko`makchi fe’l vazifasida kela oladi: ber(ver), bil, bit(bitir), bor, boshla, boq, bo`l, yet, yoz, yot, kel, ket, ko`r, ol, sol, tashla, tur, tush, chiq, yubor, yur, o`l, o`t, o`tir, qara, qol, qo`y;
Ko`makchi fe’l ifodalaydigan ma’no:
Shakl
|
Ma’nosi
|
Misol
|
-(i)b ber
|
harakat natijasining o`zgaga yo`nalishi
|
qo`yib ber, bilib ber
|
-a/y ber
|
davomiylik
|
ko`chaver, o`ylayver
|
-a/y ol/bil
|
qodirlik
|
tuzata oldi, foydalana bil
|
-(i)b bit/bitir
|
to`la bajarilish
|
yonib bitgan, ekib bitir
|
-i)b,-a/ybor/kel
|
harakatning davomiyligi
|
unutib bordi, o`zgartira bor
|
-a/y boshla
|
boshlanish
|
yura boshla, o`qiy boshla
|
-(i)b boq/ko`r/qara
|
sinash
|
o`qib boq, o`ylab qara, yozib ko`r
|
-(i)b bo`l
|
to`la bajarilish
|
yozib bo`l, yuvib bo`l, qazib bo`l
|
-(i)b yet
|
to`la bajarilish
|
anglab yetdi, pishib yetmagan
|
-a/y yoz
|
bajarilishga yaqinlik
|
qula yozdi, yorila yozdi
|
-(i)b yot/tur/o`tir/yur
|
davomiylik
|
o`qib yot, aytib tur, yozib o`tir
|
-(i)b ket
|
to`la, kuchli bajarilish; boshlash va davom etish
|
tarqab ketdi, isib ketdi, g`ovlab ketdi, maqtab ketdi
|
-a/y ket
|
boshlash va davom etish
|
o`qiy ketdi, gapira ketdi
|
-(i)b sol
|
to`la-to`kis bajarilish
|
aytib sol, yuragini to`kib soldi.
|
-a sol
|
ketma-ketlik
|
ola solib ot, kela solib boshla, tura solib tashlan
|
-(i)b tashla/ yubor/qo’y
|
to`la, oson va tez yuzaga kelishi:
|
o`qib tashla, to`qib tashla, haydab yubor, aytib qo’y
|
-(i)b chiq
|
tugallash
|
o`qib chiq, so`rashib chiq, aylanib chiq
|
-(i)b tush
|
butunlay
|
ag`darilib tushdi, yiqilib tushdi, yoqib tushdi, yarashib tushdi
|
-(i)b o`l
|
yuqori darajada davomiylik, takroriylik
|
mudrab o`lyapman, surishtirib o`ldi, sog`inib o`ldi,
|
-(i)b o`t
|
tugallik, alohida e’tibor
|
bo`lib o`tdi, gapirib o`t
|
-(i)b qol
|
holatga aylanish kutilmaganlik davomiylik
|
tikilib qol, serrayib qoldi; kelib qoldi, so`rab qol;
|
-a/y qol
|
ruxsat, rozilik, istak
|
bora qol, yura qol, keta qol
|
Ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi qisqargan holda ishlatilishi va qo`shib yozilishi mumkin: aytib yubor – aytvor, bora ber – boraver,
Ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasida ko`makchi fe’l birdan ortiq bo`lishi mumkin: aytib berib tura qol, aytib bera olmay qoldi. Bunda keyingi ko`makchi fe’l uchun oldingi ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi yetakchi fe’l bo`ladi: Aytib (yetakchi fe’l) ber (ko`makchi fe’l), aytib berib (yetakchi fe’l) tur (ko`makchi fe’l). Bu ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi ichida ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi.
Ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi [fe’l+fe’l] tipidagi qo`shma fe’l va [ravishdosh+fe’l] tipidagi so`z birikmasiga o`xshaydi. Farqi:
a) ko`makchi fe’l olib tashlansa, yetakchi fe’l ma’nosi bir oz o`zgaradi: yozib bordi – yozdi, isib ketdi –isidi; qo`shma fe’ldagi yordamchi fe’l ma’noni butunlay o`zgartiradi: sotib ol – sot; ishlab chiqardi – ishladi;
b) so`z birikmasida birdan ortiq gap bo`lagi mavjud: quvonib (hol) so`zladi (kesim); ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi bitta gap bo`lagi bo`lib keladi: o`ylab qoldi (kesim).
Ravishdosh shaklidagi ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasida nisbat va bo`lishsizlik ko`rsatkichi yetakchi va ko`makchi fe’lning bittasiga yoki har ikkalasiga qo`shilishi mumkin: to`xtatib qo`yishdi; aytib qo`yma, aytmay tur, aytmay turma;
Zamon, mayl, shaxs-son qo`shimchasi esa ko`makchi fe’lda bo`ladi.ayta olaman
Do'stlaringiz bilan baham: |