Dunyo miqyosida roʻy berayotgan globallashuvning ijobiy va salbiy jihatlari. Siyosiy jarayonlardagi integratsiya

Ushbu fikr va mulohazalar hozirgi globallashuvning mohiyatini falsafiy jihatdan yoritish zaruratini vujudga keltiradi. Bu borada oxirgi o`n yilliklar mobaynida olib borilgan kuzatish va izlanishlar nihoyatda ziddiyatlidir. Bizningcha, hozir kuzatilayotgan globallashuv va deyarli barcha global krizislar, ko`pchilik faylasuf va siyosatchilar to`g`ri xulosaga kelayotganlariday, aslida XX asrning 70 yillarida yuzaga chiqqan G`arb tsivilizatsiyasining yalpi krizisi bilan bog`liq. Bu krizisning o`zi esa XU11 - XU11 asrlardagi Ma`rifatchilik harakatining G`arb industrial jamiyatiga bergan impul`si (ta`sir kuchi) tamom bo`lganini, uning ta`siri ostida jamiyat katta bir tarixiy davrni bosib o`tib bo`lganini va endilikda u o`z taraqqiyot imkoniyatlarini batamom sarflab bo`linganini bildiradi.

• Ushbu fikr va mulohazalar hozirgi globallashuvning mohiyatini falsafiy jihatdan yoritish zaruratini vujudga keltiradi. Bu borada oxirgi o`n yilliklar mobaynida olib borilgan kuzatish va izlanishlar nihoyatda ziddiyatlidir. Bizningcha, hozir kuzatilayotgan globallashuv va deyarli barcha global krizislar, ko`pchilik faylasuf va siyosatchilar to`g`ri xulosaga kelayotganlariday, aslida XX asrning 70 yillarida yuzaga chiqqan G`arb tsivilizatsiyasining yalpi krizisi bilan bog`liq. Bu krizisning o`zi esa XU11 - XU11 asrlardagi Ma`rifatchilik harakatining G`arb industrial jamiyatiga bergan impul`si (ta`sir kuchi) tamom bo`lganini, uning ta`siri ostida jamiyat katta bir tarixiy davrni bosib o`tib bo`lganini va endilikda u o`z taraqqiyot imkoniyatlarini batamom sarflab bo`linganini bildiradi.
• YUqorida sanab o`tilgan global krizislarning fonida ikki jiddiy krizis - asosiy energiya Resurslarining tamom bo`layotgani va kapital substantsional shaklining funktsional-informatsion shakl bilan almashgani bilan qo`shilib, endilikda kapitalistik xo`jalik mexanizmi avvalgiday qola olmasligini, uning transformatsiyalanishi davri kelganini bildiruvchi krizis sodir bo`lgan edi.

O`z tsivilizatsiyaning keyingi taqdiri, kelajagi muammolari bo`yicha intensiv izlanishlar olib borgan G`arb faylasuflari, madaniyatshunoslari va jamiyatshunoslari endilikda kapitalizmning industrial taraqqiyot tsikli tamom bo`lgani haqidagi xulosaga kelgan edilar. XX asr oxiri va XX1 asr boshlari G`arb ijtimoiy-ma`naviy hayotini xarakterlashda “post” birikmasi qo`shib ishlatilayotgan tushunchalar rang-barangligi, masalan, postiqtisodiy, postindustrial, postmodern, postkapitalistik, postpozitivistik, posttarixiy va h.k. aslida G`arb tsivilizatsiyasining so`nish pallasi, “kuz fasli” kelganini ifodalovchi tushunchalar edi. Zero, G`arb futurologlari endi bu tsivilizatsiyaning kelajagi qanday bo`lishini bashorat qila olmay qolgan edilar, - degan edi bu haqida U.Deyzard.[5][24] Rus faylasufi L.V.Leskovning tushuntirishicha ham kapitalistik formatsiya evolyutsiyasining dasturi yakun topgan , ya`ni endi u rivojlanish stimullariga ega bo`lmay qolgan edi. “Kapitalistik formatsiya o`z mavjudligi mobaynida ko`p krizislarni boshdan kechirgan , - deydi U. - Lekin oxirgi krizisning avvalgilaridan farqi shundaki, avvalgilarini kapitalistik xo`jalik yuritish ichki strukturasini qayta tashkillash orqali bartaraf etish mumkin bo`lib kelgan bo`lsa, keyingisini butun sistemaning o`ziga taalluqli bo`lgani uchun, uni (bu yo`l bilan) bartaraf etib bo`lmas edi.”[6][25] Demak, endilikda uning “faqat postindustrial, yoki postiqtisodiy tsivilizatsiyaga va integrallashgan ijtimoiy-madaniy tizimga o`tishi imkoniyatigina qolgan edi”-[7][26] deydi uning fikrini davom ettirganday YAkovets YU.B.

• O`z tsivilizatsiyaning keyingi taqdiri, kelajagi muammolari bo`yicha intensiv izlanishlar olib borgan G`arb faylasuflari, madaniyatshunoslari va jamiyatshunoslari endilikda kapitalizmning industrial taraqqiyot tsikli tamom bo`lgani haqidagi xulosaga kelgan edilar. XX asr oxiri va XX1 asr boshlari G`arb ijtimoiy-ma`naviy hayotini xarakterlashda “post” birikmasi qo`shib ishlatilayotgan tushunchalar rang-barangligi, masalan, postiqtisodiy, postindustrial, postmodern, postkapitalistik, postpozitivistik, posttarixiy va h.k. aslida G`arb tsivilizatsiyasining so`nish pallasi, “kuz fasli” kelganini ifodalovchi tushunchalar edi. Zero, G`arb futurologlari endi bu tsivilizatsiyaning kelajagi qanday bo`lishini bashorat qila olmay qolgan edilar, - degan edi bu haqida U.Deyzard.[5][24] Rus faylasufi L.V.Leskovning tushuntirishicha ham kapitalistik formatsiya evolyutsiyasining dasturi yakun topgan , ya`ni endi u rivojlanish stimullariga ega bo`lmay qolgan edi. “Kapitalistik formatsiya o`z mavjudligi mobaynida ko`p krizislarni boshdan kechirgan , - deydi U. - Lekin oxirgi krizisning avvalgilaridan farqi shundaki, avvalgilarini kapitalistik xo`jalik yuritish ichki strukturasini qayta tashkillash orqali bartaraf etish mumkin bo`lib kelgan bo`lsa, keyingisini butun sistemaning o`ziga taalluqli bo`lgani uchun, uni (bu yo`l bilan) bartaraf etib bo`lmas edi.”[6][25] Demak, endilikda uning “faqat postindustrial, yoki postiqtisodiy tsivilizatsiyaga va integrallashgan ijtimoiy-madaniy tizimga o`tishi imkoniyatigina qolgan edi”-[7][26] deydi uning fikrini davom ettirganday YAkovets YU.B.
• Kapitalning substantsional shaklidan funktsional-informatsion (komp`yuterlashgan) shakliga o`tish tufayli rivojlangan mamlakatlarda beshinchi, ya`ni informatsion-texnologik uklad vujudga keldi. Buning natijasida kapitalistik xo`jalikni tizim shakliga keltiradigan asosiy ziddiyat nisbatan bartaraf bo`ldi. Lekin, mutafakkirlar G`arb jamiyatining komp`terlashuvi o`zi bilan birga davlat boshqaruvining yoppasiga byurokratlashuvi va global politsiya hukmronligining qaror topishiga olib kelgan aksil tamoyilni ham keltirib chiqarganini ta`kidladilar. Masalan, J.Ellyul` shu jarayonning boshlanishidayoq “Byurokratik hokimiyat bilan chatishib oladigan informatika ijtimoiy hayotni metin kabi qotiradi. Bu yo`lning boshi berk (tupik) tarixiy yo`l ekani keyinchalik, uning oxiriga etilganidagina ma`lum bo`ladi. CHunki, bu yo`l juda yoqimli, engil, qiziqarli, soxta muvaffaqiyatlarga boy bo`lib, uni rad etishi qiyin. Lekin bu metin qotib, qattiq “siqqanidan keyin” haqiqat ravshanlashadi, lekin unda kech bo`ladi.”[8][27]

Rossiya siyosatchilaridan va ziyolilaridan bir qismi 90 yillarda yangi liberalizm va Yevropamarkazchilik mafkurasi ta`sirida ushbu utopiyani qabul qilgan va uning targ`ibotchilariga ham aylangan edi.”[30][49] Rossiya siyosiy agentligi yangiliklarida o`z izlanish natijalarini e`lon qilgan S.Batchikov ham “90 yillarda neoliberal globallashtirish tashviqotiga berilgan rus siyosatchilar va ziyolilarining bir qismi etakchi G`arb sotsiologlarining bu boradagi faktlarni aytmay kelishganida ayblaydi.”[31][50] Lekin, umuman olganda, BMT ma`lumotlariga ko`ra ham Erda bor xomashyo miqdori va energiya resurslari (optimal ishlatilsa) faqat 1 mlrd kishi uchun etarli. Vaholanki, 2000 yil va undan keyin aholi soni 8 mlrd. dan oshishi kutiladi. Bundan tabiiy ravishda o`sha “oltin milliard”ning AQSH, YAponiya, IHMlariga kiruvchilardan tashkil topishi, asosiy xomashyo va energiya manbalarining egalari bo`lgan qolgan mamlakatlarning aholisi esa yuqoridagilarning koloniyalariga aylanishi haqidagi xulosa kelib chiqadi.

• Rossiya siyosatchilaridan va ziyolilaridan bir qismi 90 yillarda yangi liberalizm va Yevropamarkazchilik mafkurasi ta`sirida ushbu utopiyani qabul qilgan va uning targ`ibotchilariga ham aylangan edi.”[30][49] Rossiya siyosiy agentligi yangiliklarida o`z izlanish natijalarini e`lon qilgan S.Batchikov ham “90 yillarda neoliberal globallashtirish tashviqotiga berilgan rus siyosatchilar va ziyolilarining bir qismi etakchi G`arb sotsiologlarining bu boradagi faktlarni aytmay kelishganida ayblaydi.”[31][50] Lekin, umuman olganda, BMT ma`lumotlariga ko`ra ham Erda bor xomashyo miqdori va energiya resurslari (optimal ishlatilsa) faqat 1 mlrd kishi uchun etarli. Vaholanki, 2000 yil va undan keyin aholi soni 8 mlrd. dan oshishi kutiladi. Bundan tabiiy ravishda o`sha “oltin milliard”ning AQSH, YAponiya, IHMlariga kiruvchilardan tashkil topishi, asosiy xomashyo va energiya manbalarining egalari bo`lgan qolgan mamlakatlarning aholisi esa yuqoridagilarning koloniyalariga aylanishi haqidagi xulosa kelib chiqadi.
• G`arb mutaxassis olimlari shularni nazarda tutib va qolgan 7 mlrd. aholini tizginda tutib turish mumkin emasligini hisobga olib, XX asrning 90 yillarida davlatlarni “internatsionallashtirish va ularni bir biri bilan bog`lash” deb nomlangan yangi nazariyani ishlab chiqdilar. Bu nazariya mohiyatan kapitalni, tovarlarni va ishchi kuchini, oxir oqibatda esa butun xomashyoni ham yagona markaz tomonidan taqsimlanishi yo`lga qo`yiladigan va bu ishda TNKning xalqaro qurolli kuchlari “tartib va barqarorlik” o`rnatadigan jahon markazini yaratishni ko`zda tutadi. Uning amaliy dasturi esa Erning tabiiy va energetik resurslari ustidan nazorat qilishni jahonning sanoat-moliyaviy elitasi qo`liga topshirishni ko`zda tutadi, davlatlarning o`z tabiiy boyliklariga bo`lgan suverenitetini bekor qiladi, ya`ni diplomatlar xomashyolarning milliy “uylar”ga tarqalib ketishi xavfini olish maqsadini oldinga suradi.
• “Oltin milliard” dasturining asosiga qo`yilgan demografik krizis muammosi akademik S.P.Kapitsa[32][51] tomonidan ham nazariy jihatdan o`rganilgandi. Uning insoniyat populyatsiyasining o`sishi qonunini tadqiq etib, chiqargan xulosasiga ko`ra 2030 yilga qadar planeta aholisi yo o`sishdan to`xtashi kerak, yoki uning depopulyatsiyasi (populyatsiya sifatida xalok bo`lishi) muqarrar.[33][52] Vaholanki, bular, o`z navbatida, ocharchilik, pandemiyalar (keng ko`lamli epidemiyalar), urushga olib keluvchi konfliktlarga va sh.k. olib kelishi kutiladi. SHuning uchun Rim klubi yordamida “oltin milliard” dasturi ishlab chiqilgani haqidagi fikrlarda asos bor.

Albatta, bu yangi strategiya, garchi, xatto u chetlab o`tilishi mumkin bo`lmagan zarurat ekani ilmiy asoslab berilgan taqdirda ham, u “oltin milliard” doirasiga kirmaydiganlar tomonidan qabul qilinishini tasavvur ham qilib bo`lmaydi. Uzoqni ko`ra biladigan ko`pchilik G`arb siyosatchilari bu katta ko`pchilikning reaktsiyasi boshqacha bo`lishini – jahon tsivilizatsiyasining parchalanishi, xalok bo`lishi ehtimoli juda katta bo`lishini bashorat qilmoqdalar.[34][53] Bu esa global tsivilizatsion xalokat davri kelganini bildiradi. Aslida bu so`nggi xulosa yangilik emas. Zero barcha dinlarda bunday davr kelishi bashorat qilingan va u “oxir zamon” haqidagi esxatologik ta`limotlarda o`z ifodasini topgan. SHuning uchun bunda asl muammo kim saqlanish huquqi va imkoniyatlariga ega bo`lishi yoki ega bo`lmasligi kerakligida emas, balki oxiratga qanday ma`naviy qiyofa bilan borishda ekanini kimlardir hamon fahmlay olmay turganidadir. Lekin, endilikda G`arb faylasuflari va ruhshunoslari orasida ham mazkur krizisdan qutulish yo`li sifatida yoshlarning ongida revolyutsiya sodir etish, ularning dunyoqarashini insonparvarlashtirish zarurligi yo`lini ko`rsatayotganlar ham bor. Masalan, ushbu muammoga turli tomondan yondoshuvlar Timoti Liri, Robert Uilson, Stanislav Grof kabilar tomonidan oldinga surilgan.[35][54] Biz ham ayni shu xulosa tarafdorimiz. Ammo bu niyatlar qachon va qanday amalga oshishi hozircha noma`lum. CHunki, XVII asrlardan buyon shakllanib, rivojlanib, amaliyotda qo`llanib kelingan dunyoqarashning tub o`zgarishi qiyin.

• Albatta, bu yangi strategiya, garchi, xatto u chetlab o`tilishi mumkin bo`lmagan zarurat ekani ilmiy asoslab berilgan taqdirda ham, u “oltin milliard” doirasiga kirmaydiganlar tomonidan qabul qilinishini tasavvur ham qilib bo`lmaydi. Uzoqni ko`ra biladigan ko`pchilik G`arb siyosatchilari bu katta ko`pchilikning reaktsiyasi boshqacha bo`lishini – jahon tsivilizatsiyasining parchalanishi, xalok bo`lishi ehtimoli juda katta bo`lishini bashorat qilmoqdalar.[34][53] Bu esa global tsivilizatsion xalokat davri kelganini bildiradi. Aslida bu so`nggi xulosa yangilik emas. Zero barcha dinlarda bunday davr kelishi bashorat qilingan va u “oxir zamon” haqidagi esxatologik ta`limotlarda o`z ifodasini topgan. SHuning uchun bunda asl muammo kim saqlanish huquqi va imkoniyatlariga ega bo`lishi yoki ega bo`lmasligi kerakligida emas, balki oxiratga qanday ma`naviy qiyofa bilan borishda ekanini kimlardir hamon fahmlay olmay turganidadir. Lekin, endilikda G`arb faylasuflari va ruhshunoslari orasida ham mazkur krizisdan qutulish yo`li sifatida yoshlarning ongida revolyutsiya sodir etish, ularning dunyoqarashini insonparvarlashtirish zarurligi yo`lini ko`rsatayotganlar ham bor. Masalan, ushbu muammoga turli tomondan yondoshuvlar Timoti Liri, Robert Uilson, Stanislav Grof kabilar tomonidan oldinga surilgan.[35][54] Biz ham ayni shu xulosa tarafdorimiz. Ammo bu niyatlar qachon va qanday amalga oshishi hozircha noma`lum. CHunki, XVII asrlardan buyon shakllanib, rivojlanib, amaliyotda qo`llanib kelingan dunyoqarashning tub o`zgarishi qiyin.

Yaqin Sharqdagi o‘zgarishlar, siyosiy beqarorlik, nizolar va o‘zaro kelishmovchiliklar mintaqaning eng ko‘p aziyat chekkan hududlardan biriga aylantirdi. Mintaqaning energetik resurslarga boyligi, qadim sivilizatsiya beshigi hisoblanishi ushbu hududda joylashgan mamlakatlar uchun doimo baxt va farovonlik keltirmaganligi ko‘p marotaba isbotini topdi. Ushbu siyosiy jarayonlarda masala mintaqadagi qudratli davlatlar ishtiroki doirasidan chiqib hududdagi muammolarni hal etish, hamjihatlikni vujudga keltirish, Islom olami barqarorligi kerak bo‘lsa Yaqin Sharq mintaqasi davlatlarining xavfsizligi va taraqqiyotini ta’minlash, faqatgina ayrim davlatlarning birlashuvi bilan ro‘y bermasligi tobora ayon bo‘lib bordi. Xususan, mintaqa davlatlarining milliy, mintaqaviy va mahalliy muammolarini hal etishi hamda taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarilishi uchun siyosiy integratsiya ya’ni siyosiy ittifoq jarayoni alohida o‘rin tutdi [1: B.62]. Ushbu siyosiy voqeylikda mintaqa davlatlari o‘rtasidagi integratsiyani vujudga keltirish, integratsiya jarayonlarini rivojlantirish ko‘p hollarda xalqaro va davlatlararo tashkilotlar tomonidan amalga oshirishga harakat qilingan. Siyosiy jarayonlaridagi Yaqin Sharqdagi o‘zgarishlar, siyosiy beqarorlik, nizolar va o‘zaro kelishmovchiliklar mintaqaning eng ko‘p aziyat chekkan hududlardan biriga aylantirdi. Mintaqaning energetik resurslarga boyligi, qadim sivilizatsiya beshigi hisoblanishi ushbu hududda joylashgan mamlakatlar uchun doimo baxt va farovonlik keltirmaganligi ko‘p marotaba isbotini topdi. Ushbu siyosiy jarayonlarda masala mintaqadagi qudratli davlatlar ishtiroki doirasidan chiqib hududdagi muammolarni hal etish, hamjihatlikni vujudga keltirish, Islom olami barqarorligi kerak bo‘lsa Yaqin Sharq mintaqasi davlatlarining xavfsizligi va taraqqiyotini ta’minlash, faqatgina ayrim davlatlarning birlashuvi bilan ro‘y bermasligi tobora ayon bo‘lib bordi. Xususan, mintaqa davlatlarining milliy, mintaqaviy va mahalliy muammolarini hal etishi hamda taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarilishi uchun siyosiy integratsiya ya’ni siyosiy ittifoq jarayoni alohida o‘rin tutdi [1: B.62]. Ushbu siyosiy voqeylikda mintaqa davlatlari o‘rtasidagi integratsiyani vujudga keltirish, integratsiya jarayonlarini rivojlantirish ko‘p hollarda xalqaro va davlatlararo tashkilotlar tomonidan amalga oshirishga harakat qilingan. Siyosiy jarayonlaridagi

• Yaqin Sharqdagi o‘zgarishlar, siyosiy beqarorlik, nizolar va o‘zaro kelishmovchiliklar mintaqaning eng ko‘p aziyat chekkan hududlardan biriga aylantirdi. Mintaqaning energetik resurslarga boyligi, qadim sivilizatsiya beshigi hisoblanishi ushbu hududda joylashgan mamlakatlar uchun doimo baxt va farovonlik keltirmaganligi ko‘p marotaba isbotini topdi. Ushbu siyosiy jarayonlarda masala mintaqadagi qudratli davlatlar ishtiroki doirasidan chiqib hududdagi muammolarni hal etish, hamjihatlikni vujudga keltirish, Islom olami barqarorligi kerak bo‘lsa Yaqin Sharq mintaqasi davlatlarining xavfsizligi va taraqqiyotini ta’minlash, faqatgina ayrim davlatlarning birlashuvi bilan ro‘y bermasligi tobora ayon bo‘lib bordi. Xususan, mintaqa davlatlarining milliy, mintaqaviy va mahalliy muammolarini hal etishi hamda taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarilishi uchun siyosiy integratsiya ya’ni siyosiy ittifoq jarayoni alohida o‘rin tutdi [1: B.62]. Ushbu siyosiy voqeylikda mintaqa davlatlari o‘rtasidagi integratsiyani vujudga keltirish, integratsiya jarayonlarini rivojlantirish ko‘p hollarda xalqaro va davlatlararo tashkilotlar tomonidan amalga oshirishga harakat qilingan. Siyosiy jarayonlaridagi Yaqin Sharqdagi o‘zgarishlar, siyosiy beqarorlik, nizolar va o‘zaro kelishmovchiliklar mintaqaning eng ko‘p aziyat chekkan hududlardan biriga aylantirdi. Mintaqaning energetik resurslarga boyligi, qadim sivilizatsiya beshigi hisoblanishi ushbu hududda joylashgan mamlakatlar uchun doimo baxt va farovonlik keltirmaganligi ko‘p marotaba isbotini topdi. Ushbu siyosiy jarayonlarda masala mintaqadagi qudratli davlatlar ishtiroki doirasidan chiqib hududdagi muammolarni hal etish, hamjihatlikni vujudga keltirish, Islom olami barqarorligi kerak bo‘lsa Yaqin Sharq mintaqasi davlatlarining xavfsizligi va taraqqiyotini ta’minlash, faqatgina ayrim davlatlarning birlashuvi bilan ro‘y bermasligi tobora ayon bo‘lib bordi. Xususan, mintaqa davlatlarining milliy, mintaqaviy va mahalliy muammolarini hal etishi hamda taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarilishi uchun siyosiy integratsiya ya’ni siyosiy ittifoq jarayoni alohida o‘rin tutdi [1: B.62]. Ushbu siyosiy voqeylikda mintaqa davlatlari o‘rtasidagi integratsiyani vujudga keltirish, integratsiya jarayonlarini rivojlantirish ko‘p hollarda xalqaro va davlatlararo tashkilotlar tomonidan amalga oshirishga harakat qilingan. Siyosiy jarayonlaridagi