Дунё, мустақил давлатлар ҳамдўстлиги ва ўзбекистон республикаси ер ресурслари ва улардан

15-МАВЗУ: ТУПРОҚ МУҲОФАЗАСИ
Режа:

1. 
   Тупроқни мухофаза килиш-ҳозиргизамон жахоншумул муаммоси
   
2. 
   тупроқшуносликдаги асосий экологик муаммолар
   

Адабиётлар: 2,7,9,10,11,13,17,18,19,24,26,31
Ердан оқилона фойдаланиш ва тупроқни мухофаза килиш табиий русуреларни куриклаш ҳамда улардан фойдаланиш умумий муаммосида алохида урин тутади. Олимлар кайд этганларидек, бундай алохида урин энг аввало шу билан белгилэҳшки, инчоният озик-овкат махсулотларининг 88% ини тупроқ қатламига ишлов бериш натижасида олади. Чорвачилик махсулотларини ҳам ҳисобга олганда бу ракам 98% гача купаяди. Холбуки, тупроқнинг киммати озик-овкат махсулотлари ва саноат учун хомашё етиштирищдаги фавкулодда муҳим аҳамияти билангииа эмас, балки у қуруқликдаги барча бногеоценозлар ва умуман ер биосфераси хаётида уйнайдиган буюк экологик роли билан ҳам белгиланади.
Табиатшунос олимлар экологлар, биологлар, тупроқшуноелар, агрономлар, мелиораторлар тупроқ қатламининг тез ортиб ва баъзида ураини тулдириб булмайдиган талафотлардак, шунингдек кенг тарқалаётган тупроқ инкирози холатларидан чуқур ташвишга тушиб колишган. Бу хол тупроқнинг амалдаги ва зхтимол тутилган ҳосилдорлигини пасайтиради, тез-тез еодир булаётган курҳкчилик ва топщинларнинг оғир окибатларини ксекинлаштиради, ҳосилдорлик усишпни ва зарур озик-овкат захиралари вужудга келтирилишини мушкулаштиради. Бу шунингдек табиатда моддаларнинг биогеокимёвий айланишини ҳамда инеон яшайдиган мухит сифатида биоефера холатининг бўзилишига сабаб бўлади. Экология сохасидаги замонавий билимлар сайёрамиз табиатида, биосферада, атроф мухитда тупроқ қатламини мутлако алмаштириб булмаслик туғрисидаги хулосага олпб келади. Хатто биосферада тупроқ қатламини алмаштириб булмаслик конуни туғрисида ҳам гапириш мумкин. Сайёрамизнинг тупроқ захиралари уз майдони ва сифатига кура чеклангандир. Қуруқликнинг 70/о га қадари яхшиланиши талаб этади ва мелиорақияга мухтождир. Кейинги 75-100 йил мобайнида сайёрамизнинг тупроқ қатлами тез камайиб борганлиги ҳам муаммони ксекинлаштирмокда. Бунга эътибор берилмаган эди, чунки тупроқ қатлами энг аввало дехкончилик ва ўрмон хўжалигида махсулот ишлаб чщариш учун бир замия сифатида «шахсий талаб» нуктаи назаридан кабул қилиб келинди. Аммо кислород, озон ва углекислотанинг жахон балансида эхтимол тутилган узгаришлар, тоза сув захираларининг камайиши, сув хавзаларининг элтрофйкацияси туфайли юзага келган ташвиш тупроқ қатламининг аҳамиятига алохида эътбор беришга мажбур килди. Бутунги кунда тупроқ қатлами смирилмоада, камайиб бормовда, тобора жадаллик билан таназзулга юз тутмоада. Тарихий давр мобайнида миллиард гектарга яқин ердан махрум булинган /шаҳарлар, манззнлгохлар, иншоотлар, йуллар билан банд бўлган, эрозия смирган, шўр боеган, бўлганган ва х°казо/. Ҳозиргивақтда буту и сайёрада 1,5 миллиард гектар ерга қишлок хўжалик экинлари эқилади. Ҳар йили жахонда 6-7 миллион гектаргача ердан , махрум булинади. /Ковда, 1978/. Ер ахолисининг учдан икки қисми кашшоклик ва очлик шароитида яшаётганлигини ҳисобга оладиган бўлсак, хозир сайёрамизнинг ҳар бир ахолисига хайдаладиган ер. 10-20 йил аввалгидан камрок туғри келишини назарда тутсак, тунрок унумдорлигини ошириш, қишлок хўжалиги экинларининг ҳосилдорлигини икки карра, уч карра купайтириш энг яқин келажакда дехкончиликнинг асосий вазифаси бўлиб колиши лозимлиги яккол иамоён бўлади. Ер ресурсларидан ҳар томонлама оқилона фойдаланмай, тупроқ қатламини турли смирилиш ва бўлганишоардан мухофаза килиш чораларини кучайтирмай, қишлок хўжалиги билан алокадор булмаган максадлар учун ерларни тежаб-тергаб ажратмай туриб, бу ғоят мушкул вазифани хал этишнинг иложи йўқ.
Ўзбекистон Республикаси 55-моддасига мувофик табиий объектлар, жумладан ер, умумхалқ бойлиги ва улар давлат мухофазасида ту ради. Ўзбекистон Реепубликамиз истиклолга эришишя ва мустақил суверен давлат деб эълон килиниши ва ҳуқуқий жамият куриши, ўз худудида ер муносабатларни тартибга солишда ва ривожлантиришда мустакилликга эришганлиги унинг конунларни янгилаш ва такомиллаштиришни имкон берди. Мамлакатимиз аграр сохасида ислохатларни хукукий жихатдан таъминлаш максадида бир канча қонувлар ва уларнинг лойихалари ишлаб чикилди. Шу жумладан, ер муносабатларни хукуклик асосида ривожлантириш ва тартибга солиш, ерлардан оқилона фойдаланиш ва мухофаза килитга ҳаратилган Ўзбекистон Республикаси «Ер Кодекси», «Ер кадастри» туғрисидаги конун ва бошкалар.
Инсоннинг нотуғри ташкил этилган турли хил фаолияти таъсири остида тупроқ қатлами смирилади ва бўлганади. Эрозия-Тупроқда мана шундай таъсир утказилишининг ғоят кенг тарқалган ва халокатли окибатидир.
Тупроқди эрозиядан сақлаш муаммоси дунёнинг арид иқлими минтақасида жойлашган купгина мамлакатлар учун, шу жумладан Ўзбекистон худуди учун ҳам долзарб муаммодир. Чунончи, реепубликада эрозияга учраган ер майдонлари 1772,3 минг гектарни ёки хайдаладиган ерлар умумий майдонининг 40% ини ташкил этади. Шулардан 721,9 минг гектари ирригақия эрозиясига /Х.М.Махсудов, 1989/, салкам 50 минг гектари жарлик эрозиясига /А.Нигматов, 1988/, 700,4 минг гектари лалми сув эрозиясига /Х.М.Махсудов, 1989/ ва 1841 минг гектари шамол эрозиясига дучор бўлган /К.М.Мирзажонов, 1976/. Олимларнинг маълумотларига кура, Ўзбекистонда фойдаланиш учун яровди бўлган 3 миллион гектардан кўпроқ лалми ерлар мавжуд, шулардан тйъминланган ва ярим таьминланган лалми ерлар хиссасига салкам 1 миллион гектари туғри келади.
Ўзбекистонда эрозияга учраган тупроқларнинг таснифи ишлаб чиқилган ва республикадаги эрозия хавф солаётган ерларнинг харитаси тузилган. Эрозия холатларининг таъсири остида бироз ювилган, ўртача ювилган, кучли ювилган тупроқ ва чуқинди тупроқлар ҳосил бўладики, улар тупроқ қатламининг қалин лиги, гумус, озуқа элементлари /макро ва микро элсментлар/ захираси ва таркиб, микроорганизмлар миқдори ва сифати, кимёвий ва физикавий хоссалар, биоэнергетика курсаткичлари узгариши туфайли унумдорлик даражалари турлича эканлигидан далолат беради. Шу нарса маълумки, ирригация эрозияси натижасида тупроқ ювилиши ҳар йили гектарига 100-150 тоннагача ва ундан ҳам ошиб кетиши мумкин /нишаблиги 5° дан кўпроқ бўлган қиямаликларда гектарига 500 тоннага қадар боради/, ана шу тупроқ билан бирга гумуснинг йиллик нобудгарчилиги гектарига 500-800 кг., азот-гектарига 100-120 кг., фосфор 75-100 ва ундан кўпроқ килограммни ташкил этиши
мумкин. Шуни кайд этиш керакки, эрозия жараёнлари Тупроқдаги' экосистсмалар биомассасида фойдаланилган қуёш энергияси' миқдорига ҳам таъсир утказади. Эрозия жараёнлари натижасида фитомассада, гумусда ва тупроқ таркибидаги микробларда ютилган қуёш энергиясининг 30-50 % ва ундан купроги йу коти л ад и, Тупроқда еодир бўладиган! био логик, тупроқ жараёнларининг интенсивлиги асосан қуёш энергиясининг захиралари ва еочаётган нур куринишининг узгаришлар билан боғлик эканлигини эътиборга олганда эрозия томонидан экосестсмага етказиладиган зарар микёеларини тасаввур этиш мумкин. Суғорилиб дехкончилик килинадиган майдонларда тупроқнинг иккиламчи шўрланиши ва ботқоқланиши жараёнлар кузатилмоқда. Дунё; буйича суғориладиган ерларнннг деярли 40% турли даражада шўрланган.: Ўзбекистонда суғориладиган ерлардан 2,0 млн. гектар атрофида шўрланган, бунга сабаб тупроқ хоссаларини ва грунт сувлар чуқурлигини ҳисобга олмасдан қишлок хўжаликда фойдаланиш, ортикча суғориш, коллектор-зовурлар систсмаси ёмон ишлаши ва бошқалар. Грунт сувлар кутарилиши сабабли тупроқлар баъзи ерлар ботқоқланиб кетган. Яна бир! экологик муаммо-ерларни сахроланиши кучайипш. Хозир китъалар юзасининг 36-40% Чўлга айланган, ҳар йили 25 млн.га ер сахроларга айланмовда. Гумус-тупроқ унумдорлигини белгиловчи муҳим омилдир, лекин кейинги йилларда тупроқнинг холати дегумификация жараёни натижасида гумуси Ўрта Осиёнинг пахтачилик районлари Тупроқдарида 40-50%га камайган, натижада тупроқннг биологик фаоллиги пасайиб, физик хоссалари, сув ва озиқарежими ёмонлашиб кетган. Агрохимикатлар билан тупроқ ифлосланиши яна бир муаммо. Угатлар нормадан ортик ишлатилса ва фойдаланиш технологияси бўзилса, тупроқ ифлоеланади (фтор, радиоактив элсментлар, нитратлар, оғир металлар ва бошқалар.) Угитлардан тупроқ-иқлим шароитлари ва етиштириладиган экинлар эхтиёжларинни ҳисобга олган холда фойдаланишганда, угитлар ортикча ишлатилмайди ва кам исроф бўлади. Кейинги йидларда дунё миқёсида пеетиқидлардан фойдаланиш кунайиб бормовда ва улар билан тупроқ ифлосланиши унинг биологик фаоллигига, экологик холатига, унумдорлигига салбий таъсир этади. Тупроқнинг оғир металлар билан ифлосланиши, уларнинг биосферада тўпланиши тирик организмлар мутаносиблигини бўзиб турли салбий оқибатларга олиб келади. Оғир металлар пестицидлар, фунгицидлар, чикинди окова сувлар таркибида учрайди. Инеон фаолияти таъсирида (завод, фабриқа чикиндилари, автомобиль газлари ва бошқалар) купчилик оғир металлар тупроқда келиб тушади. Фойдали казилмалар очщ казиб олиш, tof кидирув ишлари, нефть казиб чиқариш, йул, саноат ва уй-жой курилишлари на бошкалар натижасида тупроқ конламининг бўзилиб йуколиши «саноат эрозиясига» учрапгига олиб келади. Шундай қилиб тупроқни мухофаза килиш (еув ва шамол эрозиялардан; иккиламчи шўрланишдан; шўртабланишдан, зичланишдан; ботқоқланишдан; сахроланишдан; дегумификациядан; "Агрохимикатлар, ҳамда оғир металлар ва радиоактив элсментлар билан ифлосланишдан; ва тупроқлар нордонланиши ва ишқорланишидан; «саноат эрозиясидан» ба бошкалар)- ҳозирги куннинг ғоят ўткир жахон- шумул муаммосидир. Тупроқни мухофаза кплиш шунчаки .бир мақсад эмас. Уни мухофаза килиш ва фойдаланиш яхлнт бир бутун тадбир, ер ресуреларини мухофаза қилишга, сифатини яхшилашга ва улардан оқилона фойдаланишга қаратилган чора-тадбирлар тизимидир. Бу тизим тупроқ унумдорлигини сақлаб колиш ва ошириш учун, биоеферани сақлаб туриш учун зарурдир. Шу нарса равшанки, тупроқни сақлаш, ер ресурсларида оқилона, тежаб-тергаб фойдаланиш ҳозирги вактда нафакат қишлок хўжалиги, балки умумсайёра аҳамиятига ҳам эгадир. Шу боис акадсмик А.П.Виноградов: «Бугунги кунда биосферага тааллуқли нарсаларнннг ҳаммасн энг аввало Ернннг тупроқ қатламига тааллуқлидир» ,-деб таъкидлангани тасодифий эмас. Дарҳақиқат, одамларнинг тақдири кўп жихатдан ер ва тупроқ тақдирига боғлиқдир.
Саволлар:

1. 
   Тупроқ мониторинги ва унинг вазифалари хақида нималарни биласиз?
   
2. 
   Тупроқлар рекультивацияси ва унинг турлари баён қилиб беринг?
   
3. 
   Тупроқлардан оқилона фойдаланиш ва мухофаза килишга қаратилган, Ўзбекистон Республикаси конунлари ҳакида гапириб беринг?