Dori moddalarning organizmda so’rilishi, taqsimlanishi va to’planishi

Dori moddalarini takror yuborish, birgalikda qo`llash.
Dori moddalar takror-takror yuborilganda, ularning ta’siri zurayishi yoki susayishi mumkin. Uzok muddat mobaynida takror yuborilgan dori moddalarining shifobaxsh ta’siri susayishi – organizmning unga urganib kolishi yoki tolerantlik deb ataladi. Dori moddalari kiska muddat ichida takror-takror yuborilganda xam ularning ta’siri kamayishi mumkin, bu xolat taxifilaksiya (yunoncha tachys- tez, pylaxis- ximoya) deb ataladi. Dori moddalari takror yuborilganda ularga nisbatan organizmning sezuvchanligi oshib ketadi, bu xolat sensibilizastiya  deb ataladi. Ba’zi dorilar takror va takror kabul kilinganda ular organizmda tuplanadi, bunda ta’sir kuchi va ta’sir muddati xam oshib boradi, bu xolat kumulyastiya deb ataladi. Kumulyastiya 2 xil buladi: 1) moddiy kumulyastiya -dori moddalari, masalan digitoksin , neodikumarinning organizmda sof xolda tuplanishi: 2) funkstional kumulyastiya – dori moddalari ta’sirining jamlanishi: masalan, etil spirtining ta’siri tuplanadi, chunki uzi organizmda juda tez oksidlanadi, tukimalarda ushlanmaydi, fakat neyrotrop ta’siri jamlanadi. Ba’zi dori moddalari takror kabul kilingandan keyin bemor jismoniy yoki ruxiy jixatdan xush yokadigan tinchlanish yoki engil kuzgalishni sezadi. Natijada shifokor kursatmasi bulmasa xam bemorda bu dorilarni kayta-kayta kabul kilish istagi paydo buladi. Bu xolat xumorlik, tobelik  deyiladi. Markaziy nerv sistemasiga ta’sir etuvchi moddalar: morfin, kodein, barbituratlar, diazepam, etil spirti, kokain va bir kator boshka dori moddalari ushbu xolatga sabab buladi.

Dori moddalari birga kullanganda ruy beradigan ta’sirlar.

Birga kullangan moddalarning uzaro ta’siri tufayli bitta modda ikkinchi moddaning ta’sirini oshirishi sinergizm (yunoncha syn – birgalikda, ergo – ishlash) deb ataladi. Sinergizm dori moddalarining jamlanishi va potenstirlashi tufayli yuzaga chiqadi. Ikki yoki bir necha dori qo’shib yuborilganda ularning umumiy ta’siri ayrimlarining oddiy arifmetik yigindisidan iborat bo’ladi. Bu xolat oddiy jamlanish deb ataladi. Agar qo’shib yuborilgan moddalarning ta’siri oddiy jamlanishdan oshsa, potenstirlash deb ataladi. Qo’shma ravishda yuborilgan dori moddalarining kuchi bir xil substratga ta’sir etishi tufayli oshsa – bevosita sinergizm, agar ular xar xil substratlarga ta’sir etib kuchi oshsa – bilvosita sinergizm deb ataladi. Agar ikkita moddaning ta’siri organizmda qarama-qarshi jarayon xosil qilsa yoki ularni ta’siri tufayli organizmning faoliyati qarama-qarshi yo’nalishda o’zgarsa, bunday xolat antagonizm deb ataladi. Antagonizm (yunoncha anti-karshi, agon -kurash) xam bevosita va bilvosita turlarga bo’linadi. Organizmga qarama-qarshi ta’sir ko’rsatadigan dori moddalari kuchiga karab antogonizm ikki taraflama va bir taraflama bo’lishi mumkin. Dori moddalarining bir-biriga bulgan antagonizmi asosan moddalar bilan o’tkir zaxarlanganda qo’llanadi. Sinergoantagonizm degan tushuncha xam bor, bunda qo’shib berilgan moddalarning bir xil ta’sirlari kuchayadi, boshqa ta’sirlari kamayadi. Masalan, – adrenoblokatorlar ta’sirida adrenalinning – adrenoresteptorlarga bo’lgan ta’siri kamayadi, b- adrenoresteptorlarga bo’lgan ta’siri yuzaga chiqadi.



Xulosa
Mening xulosam shundan iborat ki, azal-azaldan tibbiyot sohasini dori darmonlarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. qadimiy Osiyo mamlakatlarining xissasi katta bo’lgan. Xindiston, Tibet, Xitoy va Arab davlatlarida o’simliklar bilan davolash keng tus olgan.Xitoy tibbiyotining asoschisi Shen-Nung bundan 3 ming yil ilgari o’z asarlarida o’simliklarning sinonim nomlari, botanik ta’rifi, o’simliklardan maxsulotlar tayyorlash davrlari va usullari, dori-darmonlarning ta’sir doirasi, qo’llanilishini keltirgan.“Ayur-Veda” dorivor o’simliklar haqida shifokor Sushruta tomonidan yozilgan qadimiy xind kitobida 700 xil dorivor o’simlik tasvirlangan. Mashxur “Jud-Shi” (“Shifobaxsh dori-darmonlarning moxiyati”) kitobi Tibet tibbiyotining asosini tashkil qiladi.Eramizdan 1500 yil ilgariyoq anor po’stining gijjalarga qarshi, kanakunjut moyining surgi, dengiz piyozining yurakka foydali ekanini bilishgan. Bu maxsulotlar xozirgi kunda xam ushbu kasalliklarda qo’llanadi.Qadimgi yunon shifokorlari Buqrot (eramizdan oldingi 460- 377 yillar), Dioskorid (1 asr), ayniqsa Rum xakimi Jolinus (Galen, 2 asr) dori-darmonlar ustida katta ishlar olib borishgan. Jolinus birinchi bo’lib xar xil dori shakllarini yaratgan, dori moddalarga retsept yozishni qo’llagan. Farmakologiyani rivojlantirishda o’zbek allomalari katta xissa qo’shganlar. Sharqning buyuk tabibi Ibn Abbos (997 yilda vafot etgan) o’z asarlarida yillar sayin yangi dori moddalari paydo bo’lishi, ularni avval xayvonlarda sinab ko’rish zarurligini ta’kidlagan. Sharqning qomusiy olimi, tabibi, mutafakkiri Abu Bakr Muxammad ibn Zakariyo ar-Roziyning (865-925 y) tabobatga doir 36 asari bizgacha etib kelgan: o’z asarlarida terapiya, xirurgiya, farmakognoziya, farmakologiya, psixologiya ilmlarini yangi goya va ixtirolar bilan boyitgan. Ushbu olimning tibbiyotga va kimyoga bagishlangan asarlari o’rta asrlarda Sharq va Garbda shu soxalarning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatgan. Farmakologiya fani rivojida O’rta Osiyoning buyuk xakimi Abu Ali Ibn Sino xissasi juda katta bo’lgan “Tib qonunlari”, “Kitob ush shifo”, “Kitobi al kalbiya” kabi asarlarida o’sha davr tibbiyotida qo’llanilgan dori moddalari keltirilgan. “Tib qonunlari” ning birinchi kitobida 811 xil oddiy dori moddalari keltirilgan, ulardan 612 tasi o’simliklarga mansub. Beshinchi kitobda murakkab dori moddalarni tayyorlash va ularni qo’llash usullari bayon etilgan. Ibn Sino dorilarni bemorlarni mijoziga qarab ishlatish zarurligini uqtirgan, dori moddalarini mijoz bo’yicha isituvchi, sovituvchi, qurituvchi, namlovchi turlarga bo’lgan: Ibn Sino dori moddalariga bag’ishlangan she’riy “Urjuza fi-t-tibb” yozgan. Ibn Sino Ovrupo shifokorlaridan 400 yil oldin zaxm kasalligini simob bilan davolagan

Test

1. 
   Dori moddalari oshqozon-ichakdan tashqari yo’llar orqali yuborilIshi nima deb ataladi?
   

1. 
   Parenteral usul
   
2. 
   Enteral usu
   
3. 
   A va B javob tog`ri
   

2. 
   Etiotrop nima?
   

1. 
   Yunoncha – aetio – sabab, tropo – yunaltirish davolash turi dori moddalarining kasallik sabablarini.
   
2. 
   Ba’zi bir dori moddalari ro’yirost zarar qilib, zaxarli ta’sir ko’rsatadi
   
3. 
   Davolash – ba’zi dori moddalari kasallik belgilari (simptomlari) ni yo’qotishga qaratilgan bo’ladi. 
   

3.Qalqonsimon bez katta yoshli odamlarda nechi gram
A.25-30
B.40-50
C.20-25