Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

36-jadval
Oqlash b o ‘lim igayuborilayotgan donning sifat k o ‘rsatkichlari
■ ' 
~ W
..... .......
X a s-
cho‘plar
% k o‘p
b o‘lmasin
Shu jumladan, % k o‘p b oim asin
Donlar
Namlik, %
Mineral
chiqin
dilar
K
u
k
o
l
Qorakuya
va qora
kosov
Gorchak
va vyazel
Tariq
0.3
0,1
-
0,03
0,02
Grechixa
12,5X-1 2 ,5 XX
0,5
0,1
-
-
-
Suli yorma
uchun
10,0\14,0
0,3
0,1
0,1
0,3
0,02
Suli tolkon
uchun
13.5
0,3
0,1
0,1
0,3
0,02
Sholi
14,0х- 1 5 ,5 xx
0,4
0,1
-
-
-
Arpa
15,0
0,4
0,1
-
0,03
0,02
B u g‘doy
14,5
0,4
0,1
0,1
0,03
0,02
N o ‘xat
m
.
o m s
.
o
™
0,5
0,05
-
-
-
Makka-
j o ‘xori
16.0\22,0
0,2
0,1
-
-
-
x - uzoq saqlash uchun tayyor! anadigan yorma; 
xx - tez iste’mol qilish uchun tayyorlanadigan yorma.
Suli uchun dastgohlarda oqlashdagi namlik suratda, maxrajda 
esa - oboyka mashinalaridagi namlik berilgan. M akkajo‘xori uchun 
suratdagi namlik 5 — raqamli oqlangan yorma ishlab chiqarishda 
mahrajda - qalamchapar va yormalar uchun belgilangan.
Donlarni oqlashdan oldin saralash
Don partiyalari uchun bir turdagi donlar yaxshilab tanlangan 
b o ‘Isa ham, ular tarkibidagi turli o ‘lchamdagi donlar baribir uchraydi. 
Bu hoi yormalarni saralash asosida fraksiyaga ajratishni talab qiladi. 
Bu esa oqlash jarayonining samaradorligini oshiradi. Don yirikligi 
bo ‘yicha qancha aniq saralansa, oqlash uskunasi shunchalik samarali 
ishlaydi.
Yirik donlarni valtsedekali uskunada oqlashda ishchi organ- 
larning orasi uzoq bo ‘lishi kerak. Saralanmagan donlarga qayta
207

---

ishlov berish jarayonida don massasida uchraydigan yirik va mayda 
don aralashmalariga qo‘shimcha ishlov berishga to ‘g‘ri keladi, bu 
hoi mayda yorma va kepak miqdorining ko‘payishiga olib keladi. 
Donlarni yirikligi bo‘yicha saralashda turli elash chizmalaridan 
foydalaniladi, ular ketma-ket amalga oshirish jarayonlari bilan 
farqlanadi.
Yormabop donlarga qayta ishlov berishning umumiy
tamoyillari
76-rasm. Oqlash jarayon in ing bosqichma-bosqich о ‘tishi:
1 - don; 2
- 
chiqindilar; 3 - qovuz; 4 - kepak; 5 -maydalangan m ag'iz;
6 -m ag'iz; 7-m ag‘izn in gyirikfraksiyasi
208

---

Oqlash bo‘limidagi texnologiyaning asosiy mahsuloti b o ig an
yormani aniqlash asosida dondagi tashqi, ichki qobiqlarni aleyron 
qavat va murtakni ajratish bo‘yicha jarayonlar kompleksini amalga 
oshirish kerak.
Shu bilan birga don va tayyor mahsulot turining anatomik 
tuzilishidagi o ‘ziga xosliklar, fizik xossalarga b o g iiq holda yo‘qotish 
darajasi turlicha b o iish i mumkin, ba’zi anatomik qismlar umuman 
yo ‘qolmasligi mumkin. Shuning uchun turli xil yormalar ishlab 
chiqarishdagi texkologik jarayonlar taqqoslanganda, ular farqlanishi 
mumkin.
Oqlash boiim idagi jarayonlarning1 prinsipial ketma-ketligi
76-rasmda keltirilgan.
Yirikligiga ko‘ra saralash, donni geometrik oicham lariga ko‘ra 
m aiu m darajada fraksiyalarga b o iish n i taqozo qiladi.
Oxirgisi keyingi jarayonlar masalan, oqlash va yorma ajratish 
(donni va m ag izn i oqlanadigan mahsulotlarni saralashda ajratish) 
jarayonlarini o ‘tkazishni optimallashtirish kerak.
Oqlash - bu donning meva, aleyron qismlarini to iiq yoki qisman 
ajratish jarayoni. Oqlangan mahsulotlarni saralash aralashmalarning 
sifati va fizik xossalariga ko‘ra o ‘xshashroq fraksiyalarga ajratishni 
ko ‘zda tutadi. Bunda texnologiyaning oxirgi mahsulotlari qovuz, 
kepak, maydalangan m ag‘iz ajratib olinadi. Ajratilgan fraksiyalarga 
qo ‘ shimcha ishlov beriladi: don qayta oqlanadi, mag ‘ iz texnologiyaga 
b o g iiq holda jilolanadi yoki maydalanadi, oxirgi mahsulotlar nazorat 
qilinadi. Maydalash - bu maydalangan yormalar texnologiyasida 
yormabop donlar m ag‘zini nisbatan yirik boiaklarga parchalash. 
Maydalanadigan mahsulotlarni saralash qo‘shimcha maydalash talab 
etiladigan yirik fraksiyani va kepak ko ‘rinishdagi mayda mahsulotni 
ajratish bilan maydalangan mahsulotning o ‘xshashroq fraksiyalari 
hosil qilishni k o ‘zda tutadi.
Jilo berish - tayyor mahsulotning sifat ko‘rsatgichlarini yax- 
shilash uchun m a g iz yoki uning qismlaridan meva qobiq, aleyron 
qavat va murtakni chiqarib tashlash (qisman yoki to iiq ) ga asos- 
langan texnologik jarayon.
209

---

Silliqlash - yormaning sifati va uning ko ‘rinishini yaxshilash 
maqsadida sayqallangan m ag‘izga keyingi ishlov berish jarayoni.
Sayqallashyoki silliqlash mahsulotlarinisaralashtexnolopiyaning 
oxirgi mahsulotlarini ajratishni ko ‘zda tutadi. Yormani nazorat 
qilishdatasodifantushib qolgan aralashmalarushlab qolinadi. Qovuz 
oqlanmagan donlami chiqarib tashlashda majburiy jarayon sifatida 
amalga oshiriladi. Maydalanadigan yormalar texnologiyasidagi 
nazoratda yorma raqami va uning bir xilligi shakllantiriladi.
Yormani joylash, qadoqlash va qop-qanorsiz saqlash yorma 
zavodining oqlash bo ‘limi tarkibiy qismi bo‘lib oladigan maxsus 
tayyor mahsulotlar sexida yoki tayyor mahsulot bo‘limida amalga 
oshiriladi.