Don va don mahsulotlari iste’mol qiymatini oshirish usullari

Ilmiy tadqiqot ishining qisqacha ma’zmuni. Bitiruv malakaviy ishining asosiy mazmuni Respublikamizda don maxsulotlarini tabbiy yo’l bilan olish va uni boyitish orqali ularni texnalogiyasini takomillashtirishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishi don va don mahsulotlarini tabbiy yo’l bilan boyitish texnalogiyasini takomillashtirish borasida. Ilmiy tadqiqot ishlariga qaratilgan bo’lib non va non mahsulotlarini istemol qiymatlarini oshirish. .
Ilmiy tadqiqot ishining amaliy ahamiyati. Yuqorida qo’yilgan maqsadni amalga oshirish uchun bitiruv malakaviy ishi oldiga quyidagi vazifalarni qo’ydik.
-Respublika aholisini ehtiyojini hisobga olib, iste’mol uchun zarur bo’lgan non va non bulka mahsulotlari assortimentini, ularning ishlab chiqarish texnalogiyasini, retsepturaga tarkibini hisobga olib, halqimizni milliy an’analariga mos keladigan, tabbiy qo’shimchalar ozuqaga boy bo’lgan xaridorgir maxsulotlarni ishlab chiqarishga asoslandi.
- tabiiy faol qo’shimchalar bilan boyitilgan non va non maxsulotlarini tayyorlash uchun O’zbekiston sharoitida yetishtiriladigan don va don maxsulotlari bazasi atroflicha taxlil qilindi.
-respublikamizning turli yerlarida o’stirilgan don va don maxsulotlari yetishtirilishi va biokimyoviy tarkibi o’rganildi,
Bug’doy qimmatbaho va asosiy ozuqabop ekin. Un ishlab chiqarishda va undan non tayyorlashda bug’doy doni ajoyib xomashyo hisoblanadi. Bug’doy doni o’zining kimyoviy tarkibi, kaloriyaligi,oson hazm bo’lishi bilan alohida ajralib turadi. Bug’doy mag’zida oqsil klekovinasi mavjud bo’lib, bu klekovina xamirning ko’pchishi, yumshoq va oson hazm bo’ladigan non olishini ta’minlaydi. Non insoniyat hayotida eng mihim ahamiyatga ega bo’lgan ozuqadir. Yer kurrasi aholisining 70 %ga yaqini bug’doy noni iste’mol qilar ekan.
Shaffof (shishasimon) bug’doy donidan tayyorlangan un oqsil va kleykovinaga juda boy bo’lib, makaron mahsulotlari ishlab chiqarishda keng qo’llaniladigan xomashyodir. Bug’doy doni yorma va bodroqlarga ishlov berishda keng qo’llaniladi. Bug’doydan kraxmal va yelimlash vositalari olinadi, u yana spirt ishlab chiqarishda ham qo’llaniladi. Bug’doy qoldiqlari (kepak) konsentrlangan ozuqadir. Dag’al xashak sifatida bug’doy somoni va charimda ishlatiladi.
Bug’doy ekin sifatida qariyb 10000 yildan buyon ma’lum va mashhurdir. Yevropa mamlakatlarida bug’doydan 4-5 ming yildan buyon ozuqa sifatida foydalanib kelinmoqda. Janibiy Amerikada esa u XVI asr boshlarida, AQSH hududida XVII asr boshlaridan buyon ekiladi. Mamlakatimiz sarhadlarida bug’doy qadimgi ekin turi hisoblanib. Eramizdan avvalgi 4-5 ming yilliklarda hozirgi Turkmaniston hududida bug’doydan ozuqa sifatida foydalanilganligi to’g’risida arxeologik ashyoviy dalillar mavjud. Yer kurrasining barcha qismlarida bug’doy yetishtiriladi. Bug’doy yetishtiriladigan yerlarning shimoliy chegarasi 60^o shimoliy kenglikkacha bo’lib, hatto Qutb doirasiga kiruvchi yerlar ham mavjud (Norvegiya va Rossiyada Golfstrimning issiq oqimlariga moslashgan yerlari). Janubda esa bug’doy ekiladigan yerlar 50^o janubiy chekkalari va butun Janubiy Amerikani qamrab oladi.
Bug’doy dengiz sathidan 3000-4000 metr balandlikdagi Himolay tog’larida ham yetishtiriladi. Bug’doy Yer yuzining 80 dan ortiq mamlakatlarida ekiladi.
Bug’doy ekilgan yer maydonlarining ko’p qismi Rossiyada (31 mln ga ), shuningdek Xitoy (26,6 mln ga ), AQSHda (20,8 mln ga ), Kanadada (9,5 mln ga) joylashgan. 4-6 mln ga bug’doy ekiladigan maydonlar Avstraliya, Argentina, Italiya, Turkiya, Fransiyada joylashgan. Jahon ziroatchiligida bug’doyning juda ko’p turlari mavjud bo’lib, qattiq va yumshoq bug’doy eng ko’p yetishtiriladi. Kuzgi yumshoq bug’doy faqat janubiy hududlarda va mo’tadil sovuq qor bilan qoplanuvchi mintaqalarda kutilgan natijani bershi mumkin. Bahorgi bug’doy, asosan, G’arbiy Sibir, Qozog’iston va Uralda ko’proq ekiladi, bo’z qora tuproq zonalar va Quyi Volgada ham yetishtiriladi. Kuzgi bug’doy, asosan Ukraina,Shimoliy Kavkaz, Moldava, Markaziy qoratuproq zonalar, Kavkazorti, Qozog’iston janubida va O’rta Osoypda ko’proq yetishtiriladi.
AQSHda, asosan, kuzgi bug’doy yetishtiriladi. Qattiq bu’doy Shimoliy Dakota shtatining deyarli barcha ekin maydonlariga ekib, umumiy bug’doy yetishtirishning 2-7 % ini tashkil etadi. Kanadada deyarli barcha ekin maydonlariga bahoorgi bug’doy ekiladi. Qattiq bug’doy AQSHga qaraganda Kanadada ko’proq xo’jalik ahamiyatga ega bo’lib, umumiy hosilning 3-11 % ini tashkil etadi. Argentinada esa yalpi donning 10% gacha qismi qattiq bug’doy navlariga to’g’ri keladi.
G’arbiy Yevropa mamalakatlarida, asosan kuzgi bug’doy yetishtiriladi, ammo yetishtirilgan bug’doy sifati qayta ishlash sanoati ehtiyojini qondira olmaydi. Shu sababdan G’arbiy Yevropa mamlakatlarining ko’pchilligi, hatto ko’p miqdorda bug’doy yetishtiradigan mamlakatlardan biri bo’lgan Fransiya yuqori nonboplik qiymatiga ega bo’lgan bug’doyni chetdan olib keladi. Yevropada qattiq bug’doy qit’aning faqat Janubiy qismida yetishtiriladi.
Yaqin Sharq(Turkiya, Iroq), Shimoliy Afrika (Jazoir, Tunis, Marokash)da yetishtirilgan qattiq bug’doy tarkibi eng yuqori konsentratsiyaga egaligi bilan ajralib turadi.
Boshoqli ekinlar orasida bug’doy turkimi (Triticum) juda ko’p turlarga egaligi bilan alohida ajralib turadi. Morfologik va biologik belgilari, ishlab chiqarishdagi ahamiyati bilan bir-biridan tubdan farq qiluvchi 22 xil bug’doy turi mavjud. Barcha turdagi bug’doylarni ikki guruhga ajratish mumkin: silliq donli bug’doy, qobiqdor donli bug’doy.