Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в

1 Мафотих ал-улум, 136- бет.
56

---

олов, хаво, сув, тупроц (ер) каби туртта б и рл ам чи э л е ­
мент орц али ифода этилган.
Абу Абдулло.% н а р с а л а р н и икки куриннш га а ж р а т а - 
ди: 
элем ен тар, яъ ни б ирл ам чи ва хосила, м у р а к к а б
ж и с м л а р . У моддий о л а м асосининг б у л а к л а р и о р а с и ­
д а цатъи й ч егара булишинп инкор э та д и в а турт мод­
дий элементни бнр-бирига 
айланиш ини 
тан олади. 
О л а м д а г и ^ а р бир ^одиса узининг аниц макони ва м а ъ ­
лу м
зам он и га эга 
булиб, унинг 
у згар и ш н га табиий 
ц онун л арги на са б а б булади. Абу А бдуллох н ар са л а р
у згари ш и н и
м у т а к а л л и м л а р
сингари ило^ий 
тацднр 
билан ■
боглам аи , б ал ки у т а б и а т цонун лари га борлиц- 
лигини курсатад и . Х а Р бир ^одисанинг м а ъ л у м са б а б и
в а макони булиб, у б ундан т а ш ц а р и д а булиш и мумкин 
эмас.
А л -Х оразмий зам о н ва маконни моддий о л а м бор- 
л игининг асосий ш а к л л а р и ва, шунингдек, ум ум а н м од ­
дий о л а м д а г и узгари ш с и ф ати д а м а тери я б и л ан ^ а р а - 
катиииг 
у зар о
ч а м б а р ч а с боглпцлигнни 
тан олади. 
«Зам ой — х а р а к а т билан б елгиланувчи муддатдир, м а ­
салан , ф а л а к л а р на бош ц а .\а р ака тл а п у в ч и ж и с м л а р
( н а р с а л а р ) ^ а р а к а т и » 1. Б у н д а н т а ш к а р н куриниб ту- 
рибдики, 
Абу А бдуллой 
ал-Х оразм и й макон, замон, 
муддат, таби ий ж и см ва бошца бир цатор ф а л с а ф и й да- 
р а ж д л а р г а тал ц и н беради. Ана шу 
т а л ц и и д а олим 
у л а р н и перипатетик ф а л с а ф а д а г и т у ш у н ч а л а р и асосида 
в а б а ъ з и б и р л ар и га эса янгилик, яъни у р та аср Яцнн 
в а У рта Ш а р ц ф а л с а ф и й ф и кри э р н ш га н ютуцларни 
ки ри тади.
Абу А б д улл ох об ъек тив ол ам н и н г чексизлигини тан 
олиб, буш лиц борлигини, гарчи б а ъ з и ф а й л а с у ф л а р
( м а с а л а н , Д е м о к р и т ) т а ъ к и д л а г а н б ^ л с а ^ а м у инкор 
этади. Бироц, у А расту издоши си ф ати д а, моддий б^л- 
м а га н мустац ил асослар — акл, 
н аф с ва 
б ош ц ал арн и
т а н олади. Н а ф с кури н иш ларин и тал ц и н цилиш у м ум а н
$ р т а . аср Ш а р ц ф а л с а ф а с и д а кенг т а р ц а л г а н эди, «Ма- 
ф о т и ^ ал-ул ум » м у а лл и ф и п латон изм ни н г асосий то- 
монларини, яъ ни цан дайд и р ас осл ар о л а м и борлигини 
тан ц ид цилади.
«Ацл» тушунчасини тал ц и н ц и л и ш д а Абу А бдуллох 
« ф а о л ацл», «моддий ацл», «ортти рил ган ацл» к а б и
кури н иш ларин и ш а р х л а й д и
(ацлн ин г бу к ури н иш ларн
1 М аф отщ