Доктори, проф. Э. Шерназаров


Химояланмшга мосланиш белгиларни



Download 27,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet144/392
Sana27.03.2022
Hajmi27,26 Mb.
#513337
1   ...   140   141   142   143   144   145   146   147   ...   392
Bog'liq
Zoologiya (xordalilar) - S. Dadayev, Q. Saparov

Химояланмшга мосланиш белгиларни 
Амфибияларнинг химояланишга 
мосланишлари кам ривожланган. Энг характерли мосланишларига тери 
безлари ва химоя р англ ар и киради. Амфибияларнинг териси ялангоч булишига 
карамай, эктопаразитлар хам, хар хил йирткич умурткалилар хам камдан-кам 
хужум килади. Бунинг сабаби уларнинг терисида захарли безлари булиб, бу 
захарли безлар айникса бошининг икки ёнида туп-туп булиб жойлашган. 
Захарли безлар айникса курбакалар, жерлянкалар, чесночнидалар ва 
саламандр ал ар териларида куп микдорда булади. Айникса курукликда яшовчи 
амфибияларнинг терисадаги захар безлари секрети кучли тиъсир килади. 
Шунинг учун уларга кушлар ва йирткичлар тегмайди. Амфибияларнинг тери 
безидан чиккан захарни сутэмизувчилар ва кушларга юборилганда уларнинг 
нафас олиши кийинлашиб, фал аж булиб колади. Айникса тропик минтакаларда 
яшайдиган амфибия турларининг тери безлари кучли захар суюкяиги ишлаб 
чикаради. Масалан: Африкада учрайдиган калтабош курбаканинг тери бези 
ишлаб чикарган захари кул ни куйдириб ачиштиради. Бразилияда яшайдиган 
курбака захари итни осонликча улдиради. Чесночницанинг терисидан 
чикарган захар суюклигидан чеснокнинг, яъни саримсок пиёзнинг хид и келади, 
шунинг учун хам уни чесночница деб номланади. Жанубий Америкада 
учрайдиган оладарахт бакасининг захари хам жуда кучли. Колумбиялик 
овчилар бу баканинг захарини олиб, камон укларини учини захарлаб куп 
замоилардан бери фойдаланиб ке л ад ил ар. Бир томчи захар сурилган шундай ёй 
уки капа маймун ва ягуарни улдириши мумкин. МДХ да учрайдиган 
амфибиялардан энг захарлиси жерлянкалар ва саламандралар хисобланади. 
Улар безлар ид ан чикарган захарли модда терининг шилимшик каватига тушса 
каттик ачиштиради. Кул бакалар тери безларининг суюклиги деярли захарли 
эмас. Шунинг учун хам кул бакалари купинча лакка баликлар, чуртан 
баликдар, каркаралар, сувсарлар, норкалар, кундузлар ва бошка йирткичланинг 
озиги хисобланади.
181
www.ziyouz.com kutubxonasi


Шуни хам таъкидлаш л озимки, охирги йилларда айрим олимлар, хусусан 
В.И.Захаров чурбака териси безидан ишлаб чикарилган секрета таркибида 
шифобахш хусусиятлари борлиги аникланган. 1:1000 ва 1:4000 микдордаги 
захар эритмаси 15-45 минутда пробиркадаги паразит чувалчангларни 
улдиришини тажриба йули билан урганган. Бу махсулдор хайвонлар ичагида 
паразитлик киладиган паразит чувалчанглар булган. 
Т адки котл арнинг 
курсатишича курбакаларнинг захарли эритмаси хар хил яра-ча^ ал арнинг 
тузалишига хам ёрдам беради Лекин, сувда хамда курукликда яшовчилар 
захаридан хозирги вактда тиббиётда кам фойдаланилади. Фан маълумотларга 
Караганда хозирги вактда энг таъсирчан захар бу К о лум бия да яшайдиган 
кичкинагина - какоа бакасиники хисобланади. Бу баканинг катталиги 2-3см 
келади. Битта какоа-бакасидан олинган захар суюклиги 50та камон найзаси 
учини захарлашга етади. Хиндлар бу захарланган найзалар оркали факат йирик 
ёввойи хайвонларни отишда куллаган. Бу кабила овчилари какоа-бакани хеч 
качон махсус кулпоксиз ушламаганлар. Германия фармокология инсти- 
тутининг илмий ходими Р.Глезмернинг кузатишишича какоа-бака захаридан 
жабрланган о дамл арнинг нафас олиши кийинлашган, мускулларининг фал аж 
булишидан улар халок булган.
Думсиз амфибиялар туркумига кирувчи юмолоктиллилар оиласи вакили 
жерлянкани орка кисми терисида кора кулранг сочма холдаги ёки яшил 
думалок дог л ар, корин томонида эса кук, кора, кора-малла ранг дог л ар булади. 
У асосан МДХ нинг Европа кисмида туриб колган сувларда учрайди. 
Жерлянкалар вакти-вакти билан сувдан курукликка чикиб, баъзан душманидан 
коча олмай кол ганда душманидан химояланиш учун хар хил шаклга киради, 
яъни бошини, танасини ва олдинги оёкларини юкорига кутариб ок рангдаги 
корин ва ёнбош кисмларини курсатади. Мана шундай холатда у бир неча минут 
туриши мумкин. Агар бу холат хам душманини кочирмаса, у терисидан совун 
купигига ухшаш уткир хидли суюкдик ажратади. Шунинг учун булса керак, 
у ни йирткич умурткали хайвонлар истеъмол килмайди. Жерлянка захарини 
бака териси остига юборилганда, бака хушсизланиб, мускуллари фалажланиб, 
куз корачиги кенгайиб, юрак уруши тухтаган.
Думлилар туркумидан саламандр ал ар хам тери ости безларидан захарли 
сзлюкдик ишлаб чикаради. Уларнинг захаридан сувдаги баликлар нобуд булади. 
Агар бу захар ит тилига тегса уни улдиради, яъни 1кг тана вазнига 0,0009г 
саламандра захари тугри келса ит у л ад и. Саламандранинг захари асосан асабга 
таъсир этиб, узунчок мияни фал аж килади. Амфибияларни захари инсонларга 
кам таъсир килади. Лекин, уларнинг захарини кузга тушишидан сакданиш 
зарур. Амфибиялар нинг химояланишига рангини узгартириши хам душмандан 
сакланишда катта ахамятга эга.
Айрим амфибиялар терисининг ранги атроф мухдтга мос булади. Яшил 
ёки кунгир рангли бакаларнинг ранги улар яшайдиган мухитга мос булганидан 
йирткич хайвонларга сезилмайди. Яшаётган шароитга караб квакш ал ар ранги 
оч-яшил (барглар орасида) ёки кунгир (дарахтлар танасида) булиши мумкин. 
Масалан: Америка квакш ал ар ини орка кисмида худди пустлокка ухшаш парча 
гуллари булади ва у кора карагай дарахтида юрганда кузга ташланмайди. МДХ
182
www.ziyouz.com kutubxonasi


да учрайдиган захарли амфибиялардан - жерлянка, оддий салодшздрщ£> 
рангидан ажралиб туради. Тропик мамлакатларда яшайдиган олт 
бакасининг ранги кора рангда булиб, ок;, сарик, кизил ва кук раншш Hwmt. 
холл ари булади. Бу бака ер юзида таркалган энг захарли 
хисобланади.
Оловли саламандранинг кузга яккол ташланадиган ранги огохдшщщшш 
ахамиятга эга булиши мумкин.
Амфибияларда регенерация хусусияти факат думлиларда кузга тгзшташг- 
ди. Масалан: хавф тугилганда саламандр ал ар думини. хатто оёкшрдаш ш
узиб колдириши мумкин. Кейинчалик бу органлар яна тикланади.
Ознкланиши. Амфибиялар асосан бир хилдаги озикларни Ш ! ^ Ш : 
килади. МДХ, да яшайдиган амфибияларнинг асосий озиги у щ р г я ж т
хайвонлардан - хашаротлар, чувалчанглар, кискичбакасимонлар, модаш$кад&р< 
хисобланади, айрим турлари хдтто жужалар ва сичконларни хам тутаб ейди. 
Кул бакаси кзшлаб еш балик чавокларини еб зарар келтиради. Амфибшшарншг 
озика турлари яшаш шароитига хам боглик. Улар сувда хаёт кечирадмгш 
вактда факат сув хайвонлари билан озикланади. Масалан: фаол хаёт давршш 
сувда утказадиган жерлянкаларни озукасининг ярмини сув хайвонлари ташкил 
килади. Тез-тез киргокка чикиб турадиган кул бакасининг озикасида суш 
хайвонлари 5-10%ни ташкил килади. Лекин, курбака ва чесночницалар еув 
хайвонларини емайди. Гигант саламандралар баликлар ва уларнинг нкряяарн 
билан озикланади. Амфибияларнинг хаёти ташки мухит хароратит щ
намлигига боглик булгани учун уларнинг озикланишида ихтисосланши ншошг 
берилмаган. Дарорат ва намлик даражаси узгармай турадиган тропиклардагша 
озикага ихтисослашган амфибиялар турлари учрайди. Улар асосан чушдал&р* 
термитлар, баъзилари эса кискичбакасимонлар билан озикланада, О&кшз 
амфибиялар чумоли ва чувалчанглар билан озикланади. Думсиз 
ларнинг личинкалари (итбаликлар) эса усимликлар ва умурткасиз 
билан озикланади. Думсизлар личинкалари усимликлар билан озиадшяшязщщ 
сабабли уларнинг ичаклари узун булади. Думлилар ва оёксиз амфибшдэршдадг 
личинкалари майда организмларни ейди. Амфибияларни 

Download 27,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   140   141   142   143   144   145   146   147   ...   392




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish