Doirasidagi

Jaʼfariya[tahrir]

Shia Shariatida jaʼfariya mazhabi hukmron rol o‘ynaydi. Ular imom Husaynga motam tutadilar, „shaxsey-vaxsey“ deb nom olgan motam yurishlari o‘tkazadilar va h.k. O‘rta asrlarda Shialar ichida ham ixtiloflar yuz bergan, natijada ko‘p sektalar vujudga kelgan. Bulardan zaydiylar, ismoiliylar, ibodiylar va boshqa Hozir ham mavjud. Sh. hozirgi vaqtda Eronda hukmron eʼtiqod hisoblanadi. Iroq, Afg‘oniston, Hindiston va Pokistonda shialar bor.

Zaydiya[tahrir]

Zaydiylar — VIII asr o‘rtalarida shialikda vujudga kelgan sekta tarafdorlari. Arab halifaligida sinfiy ziddiyatlar keskinlashib, feodal guruhlar o‘rtasidagi kurash kuchaygan, ummaviylar hokimiyati inqirozga uchragan davrda vujudga kelgan. Shialarning 5-imomi Muxammad al-Bokirning sustligidan norozi bo‘lgan shialar ichidan Zayd o‘z tarafdorlarini to‘plab, ummaviylar hokimiyatiga qarshi 739-yilda isyon ko‘targan, 740-yili halifa Hishom (724-743) ko‘shinlari bilan bo‘lgan jangda halok bo‘lgan. Uning tarafdorlari keyin ham oliy hokimiyatni Ali avlodiga berishni talab qilib, halifalar hokimiyatiga qarshi ko‘p marta isyon ko‘targanlar. Z. Zaydni so‘nggi 5-imom hisoblab, undan keyingi shia imomlarini tan olmaydilar. Ular o‘z aqidalari va marosimlari jihatidan shialar va sunniylar o‘rtasida turib, har ikkala oqimga nisbatan murosasozlik yulini tutadilar. Zaydiylar yashiringan imom Mahdiyga ishonmasliklari, Alidan ilgarigi uch halifa (Abu Bakr, Umar, Usmon)ni laʼnatlamasliklari, taqiyya printsipini va mutʼa (yoki siga) nikohini inkor etishlari bilan shialardan ajralib turishadi. O‘z aqidalarida mu’taziliylardan iroda erkinligi va Qur’onni Olloh yaratganligi, xorijiylardan esa diniy eʼtiqodni amaliy faoliyat bilan mustahkamlash printsiplarini qabul qilib olganlar. Hozir Zaydiylarning ko‘p qismi Shimoliy Yamanda yashaydi va aholining yarmidan ko‘pini tashkil qiladi. Zaydiylar Yaman Xalq Demokratik Respublikasida, Saudiya Arabistonida, Pokiston va boshqa davlatlarda ham bor.

Ismoiliya[tahrir]

Ismoiliylar-VIII asr o‘rtalarida shialikda shakllanib, X-XI asrlarda Yaqin va O‘rta Sharqda keng tarqalgan sekta tarafdorlari. Shialarning baʼzilari halifalik taxtini egallagan abbosiylar bilan maʼlum darajada kelishib ish tutdilar. Abbosiylarga qarshi kurashni davom ettirish tarafdori bo‘lgan bir guruh shialar esa oltinchi imom Jaʼfar as-Sodiqning katta o‘gli Ismoil (sekta uning nomi bilan atalgan) atrofiga jipslashdilar. Imom Jaʼfar ichkilik va maishatga berilgan Ismoilni vorislikdan mahrum etib, kichik o‘g‘li Muso al-Kozimni voris qilib tayinladi. Bundan norozi bo‘lgan Ismoil tarafdorlari uning vafotidan keyin ug‘li Muxammad ibn Ismoilni imom deb tanidilar. Ularning taʼlimoti avvalo ikkiga:

• 
  zohiriy (tashqi) — ochiq
  
• 
  botiniy (ichki) — maxfiy taʼlimotlarga bo‘linadi.