Doç. Dr. Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2013 qafqaz universiteti

9.2. HÜQUQİ ŞƏXSLƏRİN MƏNFƏƏT VERGİSİ

Vergi ödəyicisinin gəliri (vergidən azad edilən gəlirdən başqa) ilə gəlirdən çıxılan xərci arasındakı fərq onun mənfəətidir.

Mənfəətdən ödənilən vergiyə mənfəət vergisi deyilir.

Vergi ödəyiciləri

Azərbaycan Respublikasında rezident və qeyri-rezident müəssisələr mənfəət vergisinin ödəyiciləridir.

Fiziki şəxs olmayan hər hansı xarici şəxs birgə sahibkarlıq fəaliyyətinin ob-yekti olmadığını sübut etməyincə, ona mənfəət vergisinin ödəyicisi olan müəssisə kimi baxılır.

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq yaradılmış hü-quqi şəxslərin sərbəst balansa, cari və ya digər hesablara malik olan filialları, struktur bölmələri və ya digər ayrıca bölmələri mənfəət vergisinin ödəyiciləri deyildirlər.

Vergitutma obyekti

Rezident müəssisə üçün vergitutma öbyekti həm Azərbaycan Respublikasın-dakı, həm də onun hüdudlarından kənardakı mənbələrdən əldə edilmiş mənfəətdir.

Qeyri-rezident müəssisələri üçün vergitutma obyekti isə yalnız Azərbaycan Respublikasındakı mənbələrdən əldə edilmiş mənfəətdir.

Azərbaycan Respublikasında daimi nümayəndəlik vasitəsilə fəaliyyət göstərən qeyri-rezident müəssisəsinin daimi nümayəndəliklə bağlı əldə etdiyi mənfəətindən vergi tutulur.

Qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliklə bağlı olmayan ümumi gəliri isə xərclər çıxılmadan ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb olunur.

Qeyri-rezident müəssisəsinin Azərbaycan Respublikasındakı daimi nümayən-dəliyi ilə bağlı olmayan əmlak təqdim etməsindən təqvim ili ərzində Azərbaycan mənbəyindən əldə etdiyi ümumi gəlirindən həmin gəlirə aid olan xərclər çıxıl-dıqdan sonra vergi tutulur.

Verginin dərəcələri

Müəssənin mənfəətindən 20 faiz dərəcə ilə vergi tutulur.³

Gəlirdən çıxılmayan xərclər

Aşağıdakı xərclərin gəlirdən çıxılmasına yol verilmir:

• 
  əsas vəsaitlərin alınmasına və qurulmasına çəkilən xərclər və kapital xarakterli digər xərclər;
  
• 
  qeyri-kommersiya fəaliyyəti ilə bağlı olan xərclər;
  
• 
  əyləncə və yemək xərcləri, habelə işçilərin mənzil və digər sosial xarakterli xərcləri.
  

Sahibkarlıq fəaliyyəti əyləncə və ya sosial xarakteri daşıyan müəssisələrin xərcləri bu cür fəaliyyət çərçivəsində çəkilirsə, müvafiq olaraq əyləncə və sosial xərclər gəlirdən çıxılır.

Azərbaycan Respublikasının və ya digər dövlətlərin ərazilərində ödənilmiş mənfəət vergisi və ya gəlirdən hesablanan hər hansı digər vergilərin, ödənilmiş ma-liyyə sanksiyalarının, habelə faktiki ezamiyyə xərclərinin normadan artıq hissəsi-nin gəlirdən çıxılmasına yol verilmir.

Gəlirdən çıxılan xərclər

• 
  xaricdən alınmış borclar üzrə, habelə qarşılıqlı surətdə asılı olan şəxslərin bir-birinə ödədikləri faizlərin faktiki məbləği (hesablamalar metodundan istifadə edildikdə – ödənilməli faizlərin məbləği), faizlərin aid olduğu dövrdə eyni valyuta ilə, oxşar müddətə verilmiş banklararası kredit hərracında olan və ya hərrac keçirildiyi təqdirdə, Azərbaycan Respublikası Milli Bankının dərc etdiyi banklararası kreditlər üzrə faizlərin orta səviyyəsinin 125 faizindən artıq olma-maqla;
  
• 
  malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi ilə əla-qədar gəlir əvvəllər sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən ümumi gəlirə daxil edilmişdirsə, onlarla bağlı olan ümidsiz borc məbləğləri;
  
• 
  banklar və bank fəaliyyətinin ayrı-ayrı növlərini həyata keçirən kredit təşkilat-ları, qanunvericiliyə müvafiq qaydada, aktivlərin təsnifatından asılı olaraq, xü-susi ehtiyat fondlarının yaradılmasına aid edilən məbləğlər;
  
• 
  sığorta fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi şəxslərin qanunvericiliklə müəyyən edil-miş normalara uyğun olaraq ehtiyat sığorta fondlarına ayırdıqları məbləğlər;
  
• 
  gəlir götürmək məqsədi ilə aparılan elmi tədqiqat, layihə-axtarış və təcrübə - konstruktor işlərinə çəkilən xərclər (əsas vəsaitlərin alınması və qurulması ilə bağlı xərclər, habelə kapital xarakterli digər xərclər istisna olmaqla);
  
• 
  əsas vəsaitlər üzrə hesablanan amortizasiya ayırmaları;
  
• 
  öz işçilərinin xeyrinə əmlakın zərərdən sığortalanması, habelə xarici sığorta təşkilatları ilə bağlanılmış həyat sığortası müqavilələri üzrə sığorta haqları istisna olmaqla, sığortalının ödədiyi sığorta haqları.
  

Hər il üçün gəlirdən çıxılmalı olan təmir xərclərinin məbləği əsas vəsaitlərin hər bir kateqoriyasının əvvəlki ilin sonuna qalıq dəyərinin binalar, tikililər və qur-ğuların ilin sonuna qalıq dəyərinin 2 faizi, maşınlar, avadanlıq, hesablama texnikası və nəqliyyat vasitələri 5 faizi, digər əsas vəsaitlər 3 faizi və köhnəlmə (amortiza-siya) hesablanmayan əsas vəsaitlər üzrə sıfır (0) faizi həddi ilə məhdudlaşdırılır. Təmir xərclərinin faktiki məbləği bu hədd ilə müəyyənləşdirilən məbləğdən az olduqda, gəlirdən həmin təmir xərclərinin faktiki məbləği çıxılır.

Gəlirin və xərcin uçotu qaydası

Vergi ödəyicisi vergi tutulan gəlirin (mənfəətin) dəqiq əks etdirilməsi üçün sənədləşdirilmiş məlumat əsasında gəlir və xərclərinin vaxtlı-vaxtında dəqiq uço-tunu aparmağa borcludur.¹¹⁰

Vergi ödəyicisi vergi ili ərzində eyni metodu tətbiq etmək şərti ilə vergilərin uçotunu kassa metodu və ya hesablamalar metodu ilə apara bilər.

Kassa metodu ilə uçot aparan vergi ödəyicisi gəliri əldə edəndə və ya gəlir onun sərəncamına veriləndə, bu gəliri nəzərə almalı və gəlirdən öz xərclərini yalnız bu xərcləri çəkdiyi zaman çıxmalıdır.

Vergi ödəyicisinin nağd pul vəsaitini aldığı, nağdsız ödəmədə isə pul vəsaitinin bankda onun balansına daxil olduğu vaxt gəlirin əldə edildiyi, xərclərin çəkildiyi vaxt isə xərcin faktiki çəkildiyi vaxt sayılır.

Hesablama metodu ilə uçot aparan vergi ödəyicisi gəlir əldə edilməsinin və xərc çəkilməsinin faktiki vaxtından asılı olmayaraq, gəlirini və xərcini müvafiq öhdəliyin yarandığı vaxt nəzərə almalıdır.

Borc öhdəliyi üzrə faizlər və ya əmlakın icarə haqqı ödənilərkən ödənişin müd-dəti bir neçə hesabat dövrünü əhatə edirsə, xərc həmin hesabat dövrləri üzrə onun hesablanma qaydasına müvafiq surətdə həmin hesabat dövrləri üzrə bölüşdürülür.

Vergi bəyannaməsi

Mənfəət vergisinin hesabat dövrü təqvim ili sayılır. Vergi ödəyiciləri hesabat ilindən sonrakı ilin mart ayının 31-dən gec olmayaraq vergi orqanlarına bəyannamə təqdim etməlidirlər. Vergi ödəyiciləri vergi ili üçün bəyannamənin verilməsinin müəyyən edilmiş vaxtınadək son hesablamanı aparmalı və vergini ödəməlidirlər.

Müəssisə Azərbaycan Respublikasında sahibkarlıq fəaliyyətini dayandırdıqda, 30 gün müddətində vergi orqanlarına bəyannamə verməlidir. Bu halda müəssisə üçün hesabat dövrü vergi ilinin əvvəlindən müəssisənin sahibkarlıq fəaliyyətini dayandırdığı günə qədər olan dövrü əhatə edir.

Hüquqi şəxs və ya qeyri-rezidentin daimi nümayəndəliyi ləğv edildikdə, ləğvetmə komissiyası və ya vergi ödəyicisi bu barədə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada vergi orqanına məlumat verməlidir.

Hüquqi şəxslər rüb qurtardıqdan sonra 15 gündən gec olmayaraq cari ödəmə-ləri dövlət büdcəsinə ödəməlidirlər. Bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə və təşkilatlar mənfəət vergisini yerli büdcəyə ödəyirlər.

Cari vergi ödəmələrinin məbləğini müəyyənləşdirməyin 2 metodu mövcuddur:

1. Hər ödəmənin məbləği əvvəlki vergi ilində hesablanmış vergi məbləğinin ¼ hissəsini təşkil edir.

2. Vergi ödəyicisi cari vergi ödəmələrinin məbləğini bu rübdəki gəlirinin həcmini onun keçən ilin ümumi gəlirində (gəlirdən çıxılan məbləğlər nəzərə alınmadan) verginin xüsusi çəkisini göstərən əmsala vurmaqla müəyyənləşdirə bilər.

Vergi ödəyicisi il ərzində cari vergi ödəmələrinin məbləğini müəyyənləşdirmə-yin yuxarıdakı iki mümkün metodundan birini seçir və hər il aprel ayının 15-dək bu barədə vergi orqanına məlumat verir. Vergi ödəyicisi cari vergi ödəmələrinin məbləğini müəyyənləşdirmək üçün tətbiq etdiyi metod barədə məlumat vermədiyi halda, vergi orqanı birinci metodu tətbiq edir.

Cari vergi ödəmələri vergi ili üçün vergi ödəyicisindən tutulan verginin məblə-ğinə aid edilir.

Vergi hesabatını əsas olmadan müəyyən edilən müddətdə təqdim etməyən vergi ödəyicisinə vergi orqanının qərarına əsasən 40 manat məbləğində maliyyə sanksi-yası tətbiq edilir.

Vergi və cari vergi ödəməsi qanunla müəyyən edilmiş müddətdə ödənilmədik-də, ödəmə müddətindən sonrakı hər bir ötmüş gün üçün vergi ödəyicilərindən və ya vergi agentindən ödənilməmiş vergi və ya cari vergi ödəməsi məbləğinin 0,1 faizi miqdarında faiz tutulur. Bu faiz cari vergi ödənişlərinə münasibətdə bütün ötmüş müddətə, ancaq bir ildən çox olmamaq şərti ilə tətbiq edilir.