Doç. Dr. Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2013 qafqaz universiteti

6.9. BÜDCƏ TARAZLIĞI VƏ İQTİSADI TARAZLIQ.

Bir iqtisadi siyasətin əsas iki məqsədi vardır: İqtisadi inkişaf və iqtisadi sabitlik. İqtisadi inkişaf, ölkənin təbii və əmək ehtiyatlarının təmin edilərək hərəkətə gətiril-məsi və beləliklə, rifah səviyyəsini yüksəldəcək şəkildə istehsal qabiliyyətinin artı-rılmasıdır. Ancaq istehsal qabiliyyəti ilə birlikdə milli tələb həcminin də inkişaf etdirilməsi vacibdir; əks halda, iqtisadi rifahın artması və bunun davamlılığına zə-manət verilə bilməz. ⁵⁷

Lazımi inkişaf sürəti, bir tərəfdən texnologiya ilə əlaqədar faktorlarla göstəri-lən sərmayənin son mənfəəti, digər tərəfdən də son amili kimi iki ünsürün aydın-laşdırdığı balans halı ilə əlaqədardır. Dinamik bir iqtisadiyyatda bu tarazlıqda hər hansı bir qüsur iqtisadi inflyasiya və defilyasiya vəziyyətinə aparar. Belə olarsa, iqtisadiyyatı tarazlıqda saxlayacaq ən vacib faktorlar dəyişkən bir kredit siyasəti ilə maliyyə siyasətidir.

Büdcə tarazlığı, dar mənada, büdcənin gəlir və xərc rəqəmlərinin bir-birinə bə-rabər olması deməkdir. Büdcə, istifadə ilindən əvvəl hazırlandığı üçün təxminidir və rəqəmlərdəki bərabərlik dəqiq deyil. Büdcə həyata keçdikdən sonra dəqiq hesab qanunu çıxarılınca gəlirlər xərcləri ödəyərsə, bu, büdcədə həqiqi bərabərlik olduğu deməkdir.

İqtisadi tarazlıq, büdcə tarazlığından ayrı bir anlayışdır; dar mənada, bir cəmiy-yətin iqtisadi vəziyyətinin qərarlı və düzgün olması deməkdir. İqtisadi tarazlıq için-də olan dövlətin büdcəsi, hadisələr xaric olmaqla doğru bir kəsir verməz.⁵⁸ İqtisadi tarazlıq, büdcə tarazlığından öndə gəlir və maliyyə problemləri, sosial və iqtisadi həyatın içərisində düşünülür. Bir ölkənin əsas investisiyaları qoyulubsa, qiymətlər böyük və sürətli müxtəlifliklər göstərmir, xarici ödənişlər balansı da taraz olarsa, ölkədə iqtisadi baxımdan normal bir vəziyyət var deməkdir.

Büdcənin tarazlıq nəzəriyyələri

Büdcənin tarazlığı ilə əlaqədar nəzəriyyələr büdcənin hazırlanmağa başlandığı tarixdən bəri ortaya çıxan və çox vacib olan nəzəriyyədir. Büdcə tarazlığı haqqında üç nəzəriyyə olmaqdadır.

1. Ənənəvi büdcə nəzəriyyəsi

Ümumi nəzəriyyəyə görə, büdcə hər il taraz olaraq bağlanacaqdır. Büdcədə illik balans çətindir. Hər hansı bir səbəblə büdcə kəsir verərsə, hər cür yola baş vuraraq bu kəsir bağlanacaq və büdcə balans halına gətiriləcəkdir. Büdcənin balansda olmağı üçün proqramlar iki şəkildə həyata keçirilir: a) gəlir müxtəlifliklərinə baxmayaraq, dövlət xərclərinin sabit qalmağı əsas tutulur; b) vergi gəlirlərinin çoxaldıldığı rifah dövrəsində dövlət xərcləri artırılır, vergi gəlirlərinin azaldığı dövrələrdə isə xərclər azaldılır. Ancaq xərclərin dəyişməməyi üsulu tətbiq olunduğu zaman rifah illərində vergi faizlərini endirmək, böhran illərində isə yüksəltmək gərəkdir. Böhran illərində vergi faizi sabit tutulduğu təqdirdə büdcə gəlirləri azalacaqdır.

2. Dövri büdcə nəzəriyyəsi

Keynesin bu konjektura dövrəsi içindəki büdcə balansı nəzəriyyəsinə “dövri büdcə nəzəriyyəsi” adı verilməkdədir. Bu nəzəriyyəyə görə büdcə, illik olaraq kəsir verə bilər. İllik balans, klassik maliyyəçilərin irəli sürdüklərinin əksinə, çox vacib bir mövzu deyil. Hər hansı bir ildə müharibə, iqtisadi böhran və ya inkişaf məqsədi ilə xərclər arta bilər və büdcədə kəsir ola bilər; bundan qorxmamaq lazımdır. İnves-tisiya qoymağa davam edilməlidir, bunun üçün məsrəfdən qaçmamaq lazımdır. Səbəb ortadan qalxdıqda və investisiyalar gəlirli hala gəldikdə, kəsirlər bağlanacaq.

Xüsusilə, indiki dövrün iqtisadi şərtləri daxilində hökumətə sərbəst hərəkət etmək imkanını vermək lazımdır. Bu halda lazım olan illik deyil, dövri bir tarazlıq, 7-10 il ərzində meydana gələ biləcək bir tarazlıqdır.

Dövri büdcə nəzəriyyəsinin açıqladığı faktorlar bunlardır;⁵⁹

─ Dövri büdcə nəzəriyyəsi iqtisadi dövrənin davam etmə vaxtı ərzində Kəsir olaraq və kəskinliklə bilinən faktorlarla hərəkət etməkdədir;

─ İqtisadi dövrədə rifah və depressiya hallarının vaxt və çətinlik nöqteyinəzərindən bir-birinə uyğun olduğunu qəbul edən bir faktordur.

3. Əvəz edici büdcə nəzəriyyəsi

Əvəzedici büdcə nəzəriyyəsinin digər iki nəzəriyyədən fərqi, büdcədə balans axtarılmamağıdır. Dövlət gəlir və xərcləri tamamilə büdcədə balans içərisində ələ alınır. Əvəzedici büdcə tətbiqləri, ilk olaraq inkişaf etmiş iqtisadiyyatlarda ortaya çıxan durğunluğu ortadan qaldırmağa istiqamətlənmişdir. Nəzəriyyə, büdcənin işsizlik və depressiya ilə mübarizədə bir vasitə olaraq istifadə edilə biləcəyini irəli sürməsi səbəbi ilə əhəmiyyət daşımaqdadır.⁶⁰

6.10. DÖVLƏT BÜDCƏSİNİN ZƏRURİLİYİ VƏ İQTİSADİ MƏZMUNU

Hər bir dövlətin konkret tarixi şəraitindən asılı olaraq əmələ gələn funksiyala-rını yerinə yetirən, yəni maliyyə vəsaiti ilə təmin etmək üçün dövlət büdcəsi ol-malıdır. Dövlət özünün iqtisadi, sosial və siyasi vəzifələrini, funksiyalarını yerinə yetirmək üçün mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fonduna malik olmalıdır. İctimai-iqtisadi formasiyalar hətta dəyişiləndə belə dövlətin mühüm elementləri olan ver-gilər, istiqrazlar və dövlətə xas olan xərclər kimi kateqoriyalar obyektiv surətdə zəruri olur. Məhz bu cəhətlər dövlət büdcəsinin obyektiv bir iqtisadi kateqoriya kimi zəruri olmasını şərtləndirir.

Büdcə ölkənin maliyyə sisteminin mərkəzi həlqəsi olduğuna görə maliyyə ka-teqoriyasına aid olan bütün keyfiyyət cəhətlərini özündə əks etdirir. Maliyyə ümumi daxili məhsulun və milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsü nəticəsində dövlətin və ayrı-ayrı təsərrüfat subyektlərinin pul vəsaiti fondlarının yaranması və istifadəsi ilə əlaqədar olan pul münasibətlərini əks etdirir. Deməli, maliyyə daha geniş əhatə dairəsi olan pul münasibətləri sistemini özündə əks etdirir. Dövlət büdcəsi isə dövlətin mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondunun yaranması və istifadəsi ilə əlaqədar olan pul münasibətləri sistemi, daxili məhsulun bölgüsü və yenidən bölgüsü prosesində dövlətin mərkəzləşmiş sərəncamına daxil olan pul vəsaiti fondunun yaranması, bölgüsü və istifadəsi ilə əlaqədar olan pul münasibətlərini əks etdirir. Bu prosesdə dövlətlə müəssisələr, təşkilatlar arasında, dövlətlə əhali arasında maliyyə münasibətləri meydana gəlir. Bu prosesdə həm dövlətin fondu yaranır, həm də həmin pul vəsaiti fondu dövlətin ümumi xərclərinin ödənilməsinə, cəmiyyətin bir çox ehtiyaclarının müdafiə, sosial, idarəetmə və s. ehtiyaclarının ödənilməsinə istifadə olunur. İqtisadi ədəbiyyatda «Büdcə» termininin tətbiq olunması hamıya məlumdur. Lakin bir sıra hallarda «büdcə» termini daha məqsədəuyğun şəkildə dövlət hakimiyyəti orqanlarına məxsus funksiyaların yerinə yetirilməsi üçün maliyyə təminatı kimi formalaşması kimi xarakterizə olunur. Bu cür xarakterizə daha konkret və məqsədəuyğundur. Ona görə ki, həm mərkəzi, həm də yerli hakimiyyət orqanları cəmiyyətin ümumi ehtiyaclarının ödənilməsinə xidmət edirlər. Dövlət hakimiyyəti orqanlarının funksiyalarının həyata keçirilməsi üçün lazım olan maliyyə vəsaiti dövlət büdcəsinin və onun bütün həlqələrinin formalaşmasını və istifadə olunmasını ifadə edir.

Burada elə cəhətləri də aydınlaşdırmaq lazım gəlir ki, «büdcə» həm maliyyə münasibətlərini, həm dövlətin mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondunun yaranması və istifadə olunması formasını, həm də dövlətin əsas maliyyə planı olması anlayış-larını özündə birləşdirir. Hər bir iqtisadi kateqoriyanın mahiyyəti, bildiyimiz kimi, onun yerinə yetirdiyi funksiyalarla ifadə olunur. Dövlət büdcəsi də iqtisadi kateqo-riya olmaqla, müəyyən funksiyaları yerinə yetirir və bu funksiyaların məzmununu açmaqla «büdcənin» dövlət büdcəsinin sosial-iqtisadi məzmununu aydınlaşdırmaq olar. Bir çox iqtisadçı alimlər bu və ya digər iqtisadi kateqoriyanın mahiyyətini açarkən, onun yerinə yetirdiyi funksiyaların əsas meyar olduğunu göstərirlər. Büdcə kateqoriyası da geniş ictimai münasibətlər sistemini əks etdirməyinə görə maliyyəyə aid olan bütün funksiyaları özündə əks etdirir. Lakin büdcənin spesifik cəhətlərini də ümumi maliyyə münasibətlərindən ayırmaq olar. Belə ki, ən əvvəl büdcəyə maliyyə münasibətlərinin tərkib hissəsi kimi baxmalıyıq; ikinci, büdcə maliyyə planı kimi səciyyələnməlidir; üçüncü, büdcə mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondudur. Bu cür xarakterik cəhətlərini nəzərə almaqla görürük ki, büdcə kateqoriyası müəyyən konkret istiqamətlər üzrə xarakterizə olunur. Bunlar aşağıdakılardır:

1) büdcə fondunun yaranması (yəni büdcənin gəlirlərinin əmələ cəlməsi);

2) büdcə fondunun istifadə olunması (yəni büdcənin xərclərinin maliyyələşdi-rilməsi).

3) büdcənin gəlirləri və xərclərinin formalaşması üzərində nəzarət.

Birinci funksiyanı, gəlirlərin yaranması ilə yerinə yetirir. Təsərrüfat təşkilatla-rından (hüquqi şəxslərdən, fiziki şəxslərdən) vergilərin daxil olması, istiqrazların reallaşması dövlət əmlakına misaldır. Lakin nəzərə almalıyıq ki, büdcə gəlirlərinin əsas mənbəyi ümumi daxili məhsulun ilkin bölgüsü zamanı yaranın təsərrüfat subyektlərinin pul vəsaiti fondlarıdır. Bunlara aiddir:

1) işçilərin əmək haqqı fondu;

2) sahibkarlıq fəaliyyəti nəticəsində əldə edilən mənfəət;

3) qeyri- muzdlu işçilərin əmək haqqı fondu;

4) torpaq sahiblərinin renta gəlirləri;

5) ssuda fondunun faizi (bankların mənfəəti).

Büdcənin gəlirlərinin bu cür ümumi sxemi, əlbəttə, daimi deyil, konkret iqtisadi-ictimai şəraitdən asılı olaraq dəyişir. Məlumdur ki, dövlət cəmiyyət miqyasında ümumi təsərrüfat subyekti kimi çıxış edir. Bu zaman istehsalçıların ümumi məna-feyi nəzərə alır və buna görə də büdcə ölkənin bütün iqtisadi sisteminin inkişaf mənafeyini nəzərə alınmaqla, iqtisadi proseslərin nizamlandırılmasına təsir göstərir. Ölkənin bütün xalq təsərrüfatında makro-iqtisadi proporsiyaların gözlənilməsi üçün, qeyri-istehsal və xidmət sahələrinin inkişaf etdirilməsi, əhalinin ümumi tələbatının ödənilməsi, müxtəlif mülkiyyət formalarının iqtisadi inkişafı və s. büdcənin ümumi ölkənin mənafeyi üçün istifadə olunmasını zəruri edir.

Büdcənin xərcləri də onun gəlirləri kimi müəyyən şərtlərə əsaslanır. Lakin gəlirlərə nisbətən xərclərin istiqamətinin, quruluşunun dəyişilməsi daha çevikdir. İqtisadi və siyasi vəziyyət dəyişəndə, büdcə xərcləri hərbi, sosial, iqtisadisiyasi məqsədlərin mənafeyinə uyğun dəyişir. Belə ki, büdcənin xərclərinin hərbi və so-sial məqsədlərə bölünməsi nisbətləri ayrı-ayrı hallarda kəskin dəyişə bilər. İqtisadi böhranlar, hərbi münaqişələr zamanı büdcə xərcləri hərbi ehtiyacları ödəmək üçün daha çox dəyişilir.

Beləliklə, büdcənin sosial-iqtisadi məzmunu onun gəlirləri və xərclərinin tər-kibi və quruluşu ilə müəyyən olunur. Bu barədə sonrakı paraqraflarda daha geniş izah veriləcək.

Büdcənin nəzarət funksiyası da mövcud vəziyyətdən asılı olaraq müxtəlif isti-qamətlərdə həyata keçirilir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, büdcənin nəzarət funk-siyası həm gəlirlərin formalaşması zamanı, həm də onların xərclərinin maliyyə-ləşdirilməsi zamanı həyata keçirilir. Bununla belə, büdcənin nəzarət funksiyası iqti-sadi proseslərə təsir etməklə pul vəsaiti fondlarının düzgün formalaşması və məq-sədli istifadəsi üçün şərait yaradır. Lakin nəzarət funksiyası həm ümumi maliyyə nəzarəti kimi, həm də maliyyə orqanlarının nəzarət vəzifəsi kimi qarşılıqlı vəh-dətdə aparılır. Büdcənin nəzarət funksiyası maliyyənin nəzarət funksiyasının tərkib hissəsidir. Büdcənin iqtisadi-sosial məzmunu həm də onun geniş təkrar istehsaldakı rolu ilə müəyyən edilir. Dövlət, büdcə fondundan ölkənin ümumi mənafeyinə xidmət edən mütərəqqi təsərrüfat sahələrinin inkişaf etdirilməsi üçün istifadə edir. Ən mühüm sahələri inkişaf etdirmək, ölkənin perspektiv iqtisadi inkişafı mənafeyi üçün büdcə vasitəsilə dövlət ümumi daxili məhsulu bölüşdürür və yenidən bölüş-dürür. Büdcə vəsaiti balansına qeyri-istehsal sahələrinin maliyyə vəsaitinə olan tələbatı ödənilir. Büdcə vəsaiti ilə ümumi daxili məhsul ölkənin iqtisadi rayonları, ayrı-ayrı regionları arasında bölüşdürülür və yenidən bölüşdürülür. Ayrı-ayrı iqti-sadi rayonlarda iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək, məhsuldar qüvvələrin inkişafına nail olmaq və ölkə ərazisində infrastrukturanı inkişaf etdirmək və s. məqsədlər üçün büdcədən iqtisadi bir alət kimi istifadə olunur.