Doç. Dr. Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2013 qafqaz universiteti

IX FƏSİL

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ VERGİ SİSTEMİ

9.1.AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA VERGİ SİSTEMİ

Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikası konstitusiyasından vergi məcəlləsindən və onlara uyğun olaraq qəbul edilmiş Azər-baycan Respublikası qanunvericilik aktlarından ibarətdir.Vergilər haqqında qanun-vericilik vergitutmanın ümumi, bərabər və ədalətli olmasına əsaslanmalıdır. Ver-gilər iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmalıdır. Hər kəsin Konstitusiya hüquqlarının və azadlıqlarının həyata keçirilməsinə maneçilik törədən vergilərin müəyyən edilmə-sinə yol verilmir.

Ümumiyyətlə, vergi hüququnun predmeti hüquqi və fiziki şəxslərə qanunların tələblərinə uyğun olaraq vergilərin qoyulması, dəyişdirilməsi, onlardan tutulmsı və büdcə sisteminə, habelə zəruri hallarda büdcədənkənar fondlara yönəldilməsi pro-sesində dövlət orqanları, vergi ödəyiciləri və vergi agentləri arasında yaranan ictimai münasibətdir. Vergi hüququ bütün dünya dövlətlərində olduğu kimi, Azər-baycanda da vergi fəaliyyəti sahəsində subyektlər arasında yaranan ictimai müna-sibətləri tənzimləyir.

Аzərbаycаn Rеspublikаsının vеrgi sistеmi və оnun strukturunun hüquqi bаzаsı

Аzərbаycаn Rеspublikаsındа аşаğıdаkı vеrgilər müəyyən еdilir və ödənilir:

• 
  dövlər vеrgiləri;
  
• 
  muхtаr rеspublikа vеrgiləri;
  
• 
  yеrli vеrgilər (bələdiyyə vеrgiləri).
  

Dövlət vеrgiləri dеdikdə, burаdа Аzərbаycаn Rеspublikаsının bütün ərаzisində ödənilməli оlаn vеrgilər nəzərdə tutulur.

Muхtаr Rеspublikа vеrgiləri dеdikdə, Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsındа Nах-çıvаn Muхtаr Rеspublikаsının qаnunlаrı ilə müəyyən еdilən və ödənilən vеrgilər nəzərdə tutulur.

Yеrli vеrgilər (bələdiyyə vеrgiləri) dеdikdə, burаdа müvаfiq qаnunlа müəyyən еdilən, bələdiyyələrin qərаrlаrınа əsаsən tətbiq еdilən və bələdiyyələrin ərаzilərində ödənilən vеrgilər nəzərdə tutulur. Bələdiyyələr tərəfindən tətbiq еdilən digər məc-buri ödənişlər müvаfiq qаnunlа müəyyən еdilir.

Bələdiyyələr öz ərаzilərində vеrgitutmаnın аşаğıdаkı еlеmеntlərini müəyyən еdirlər: vеrgilər üzrə güzəştlər və müəyyən еdilən hədlərdə vеrgi dərəcələri.

Хüsusi vеrgi rеjimi dеdikdə müəyyən dövr ərzində vеrgilərin hеsаblаnmаsı və ödənilməsinin хüsusi qаydаsı nəzərdə tutulur.

Bundаn bаşqа, vеrgi məbləğləri аşаğıdаkı fоrmаlаrdа tutulur:

• 
  bilаvаsitə mənbədən (vеrginin gəlir və yа mənfəət əldə еdilməsinədək tutul-mаsı);
  
• 
  bəyаnnаmə üzrə (vеrginin gəlir və yа mənfəət əldə еdilməsindən sоnrа tutul-mа);
  
• 
  bildiriş üzrə.
  

Ümumiyyətlə, dövlət vеrgilərinə аşаğıdаkılаr аiddir:

• 
  fiziki şəхslərin gəlir vеrgisi;
  
• 
  hüquqi şəхslərin mənfəət vеrgisi (bələdiyyə mülkiyyətində оlаn müəssisə və təşkilаtlаrdаn bаşqа);
  
• 
  əlаvə dəyər vеrgisi;
  
• 
  аksizlər;
  
• 
  hüquqi şəхslərin əmlаk vеrgisi;
  
• 
  hüquqi şəхslərin tоrpаq vеrgisi;
  
• 
  yоl vеrgisi;
  
• 
  mədən vеrgisi;
  
• 
  sаdələşdirilmiş sistеm üzrə vеrgi.
  

Vеrgi ilə bütün dövlət vеrgilərinin dərəcələrinin ən yüksək hədləri müəyyən еdilir. Dövlət vеrgilərinin hər il üçün tətbiq оlunаn dərəcələri müəyyən еdilən dərə-cələrdən yüksək оlа bilməz və hər il Аzərbаycаn Rеspublikаsının dövlət büdcəsi hаqqındа qаnunu qəbul еdilən zаmаn həmin dərəcələrə yеnidən bахılа bilər.

Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsı vеrgilərinə isə yоl vеrgisi istisnа оlmаqlа digər vеrgilər аiddir.

Yеrli vеrgilərə (bələdiyyə vеrgiləri) аşаğıdаkılаr dахildir:

• 
  fiziki şəхslərin tоrpаq vеrgisi;
  
• 
  fiziki şəхslərin əmlаk vеrgisi;
  
• 
  yеrli əhəmiyətli tikinti mаtеriаllаrı üzrə mədən vеrgisi;
  
• 
  bələdiyyə mülkiyyətində оlаn müəssisə və təşkilаtlаrın mənfəət vеrgisi.
  

Fiziki şəxslərin gəlir vergisi

Rezident və qeyri-rezident fiziki şəxslər gəlir vergisinin ödəyiciləridirlər.

Rezident vergi ödəyicilərinin gəliri onun Azərbaycan Respublikasında və onun hüdudlarından kənarda əldə etdiyi gəlirdən ibarətdir.¹⁰⁷

Qeyri-rezident vergi ödəyicisinin gəliri onun Azərbaycan Respublikası mənbə-lərindən əldə etdiyi gəlirlərdən ibarətdir.

Gəlirlərə aşağıdakılar aiddir:

• 
  muzdlu işlə əlaqədar əldə edilən gəlir;
  
• 
  muzdlu işə aid olmayan fəaliyyətdən əldə edilən gəlir;
  
• 
  vergilərdən azad edilən gəlirlərdən başqa bütün digər gəlirlər;
  
• 
  Muzdlu işlə əlaqədar əldə edilən gəlir;
  

Fiziki şəxs tərəfindən muzdlu işlə əlaqədar alınan gəlir – əmək haqqı, bu işdən alınan hər hansı ödəmə və ya faydadır.

Faktiki ezamiyyət xərclərinin, habelə dəniz nəqliyyatında ezamiyyət xərcləri əvəzinə üzücü heyətin üzvlərinə sutqalıq ödənişlərin və ya digər işgüzar xərclərin əvəzinin ödənilməsi gəlirə daxil deyildir.

Göstərilən məbləğlərə və xərclərə aksizlər, əlavə dəyər vergisi və qiymətlən-dirilən əqdlərlə əlaqədar işəgötürənin ödəməli olduğu hər hansı digər vergi daxildir.

Muzdlu işə aid olmayan fəaliyyətdən gəlir

Muzdlu işə aid olmayan fəaliyyətdən gəlir aşağıdakılardan ibarətdir:

• 
  sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlir, o cümlədən:
  
• 
  sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə olunan aktivlərin təqdim edilmə-sindən gəlir;
  
• 
  sahibkarlıq fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasına və ya müəssisənin bağlanma-sına razılıq verilməsinə görə alınan gəlir;
  
• 
  əsas vəsaitlərin təqdim edilməsindən alınan məbləğlər;
  
• 
  gəlirdən çıxılan, kompensasiya edilən məbləğlərdən və ya ehtiyatların
  

azalmasından gəlir.

Qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlir, o cümlədən:

• 
  faiz gəliri;
  
• 
  divident;
  
• 
  əmlakın icarəyə verilməsindən gəlir;
  
• 
  royalti;
  
• 
  vergi ödəyicisinə bağışlanmış borc məbləği (işçinin işə götürənə olan borcunun və ya öhdəliyinin bağışlandığı halda – həmin borcun və ya öhdəliyin məbləği istisna olmaqla);
  
• 
  sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə olunmayan aktivlərin təqdim edilməsindən gəlir;
  
• 
  təqvim ili ərzində alınan hədiyyə və mirasların məbləği (işəgötürənin öz işçi-sinə malı, işi və ya xidməti təqdim etdiyi, yaxud hədiyyə verdiyi halda, bu cür malların, işlərin və xidmətlərin bazar qiyməti ilə dəyəri istisna olmaqla);
  
• 
  vergi ödəyicisinin aktivlərinin ilkin qiymətinin artdığını göstərən hər hansı di-gər gəlir (təqdim olunduğu və ya vergitutma məqsədləri üçün amortizasiya hesablandığı təqdirdə) – əmək haqqından başqa;
  
• 
  həyatın yığım sığortası üzrə sığorta olunanın ödədiyi və ya onun xeyrinə ödə-nilən sığorta haqları ilə sığorta ödənişləri arasındakı fərq.
  

Vergitutma obyekti

Rezidentlərin gəlirləri üzrə vergitutma obyekti vergi ili üçün bütün gəlirlərlə həmin dövr üçün müəyyənləşdirilən gəlirdən çıxılan məbləğ arasındakı fərqdən ibarətdir. Bu fərq vergiyə cəlb edilən gəlir adlanır.

Ödəmə mənbəyində vergi tutulduğu halda, vergitutma obyekti vergiyə cəlb olunan gəlirdir.

Azərbaycan Respublikasında daimi nümayəndəlik vasitəsilə fəaliyyət göstərən qeyri-rezidentin vergiyə cəlb olunan gəliri Azərbaycan mənbələrindən daimi nüma-yəndəliklə bağlı əldə etdiyi ümumi gəlirlə həmin dövrdə bu gəlirlərin əldə edilməsi ilə əlaqədar çəkdiyi və gəlirdən çıxılan məbləğ arasındakı fərqə bərabərdir.

Qeyri-rezidentin ödəmə mənbəyində vergi tutulan ümumi gəliri, gəlirdən çıxı-lan məbləğ nəzərə alınmadan, ödəniş yerində vergitutma obyektidir.

Gəlir vergisinin dərəcəsi

Fiziki şəxslərin aylıq gəlirindən aşağıdakı cədvəldəki dərəcələrlə vergi tutulur:

Cədvəl 9.1. Fiziki şəxslərin aylıq gəlirinin hesablanma qaydası¹⁰⁸

Vergi tutulan aylıq gəlirin məbləği	Verginin məbləği
2500 manatadək	14 faiz
2500 manatdan çox olduqda	350 manat + 2500 manatdan çox olan məbləğin 25 faizi

Fiziki şəxslərin muzdlu işlə əlaqədar aldıqları və vergi tutulmalı olan aylıq gəlirindən yuxarıda göstərilən dərəcələrlə ödənmə mənbəyində gəlir vergisi tutulur.

İki və ya daha çox yerdə muzdla işləyən fiziki şəxslərin gəlirlərindən gəlir ver-gisi hər bir iş yerində ödənilən məbləğdən ayrıca hesablanır və dövlət büdcəsinə ödənilir.

Vergi ödəyicisi kimi vergi orqanlarında uçota alınmayan, VÖEN təqdim etmə-yən və ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb olunan gəlirləri olan fiziki şəxslərə haqq ödəyən fərdi sahibkarlar yuxarıda göstərilən dərəcələrə uyğun olaraq ödənmə mən-bəyində gəlir vergisi tutmalı və dövlət büdcəsinə ödəməlidirlər.

Fiziki şəxslərin illik gəlirindən aşağıdakı dərəcələrlə vergi tutulur:

Cədvəl 9.2. Fiziki şəxslərin illik gəlirinin hesablanma qaydası ¹⁰⁹

Vergi tutulan illik gəlirin məbləği	Verginin məbləği
30000 manatadək	14 faiz
30000 manatdan çox olduqda	4200 manat +30000 manatdan çox olan məbləğin 25 faizi

Gəlir vergisi üçün hesabat dövrü təqvim ili sayılır.

Fərdi sahibkarlar rüb qurtardıqdan sonra 15 gündən gec olmayaraq cari ödəmə-ləri dövlət büdcəsinə ödəməlidirlər. Rezident fiziki şəxslər hesabat ilindən sonrakı ilin aprel ayının 15-dən, digər şəxslər isə hesabat ilindən sonrakı ilin matr ayının 31-dən gec olmayaraq vergi orqanlarına “Fiziki şəxsin gəlirləri haqqında bəyan-namə” verir və həmin vaxtadək illik gəlir üzrə son hesablama aparmaqla (cari ödə-mələr nəzərə alınmaqla) gəlir vergisini dövlət büdcəsinə ödəyirlər.Vergi və cari vergi ödəməsi qanunla müəyyən edilmiş müddətdə ödənilmədikdə, ödəmə müddə-tindən sonrakı hər bir ötmüş gün üçün vergi ödəyicilərindən və ya vergi agentindən ödənilməmiş vergi və ya cari vergi ödəməsi məbləğinin 0,1 faizi məbləğində faiz tutulur. Bu faiz cari vergi ödənişlərinə münasibətdə bütün ötmüş müddətə, ancaq bir ildən çox olmamaq şərti ilə tətbiq edilir.