Диссертация илмий раҳбар: и ф. д., доц. Б. О. Турсунов тошкент 2022 мундарижа

Биринчидан, фонд бозори орқали капитал жалб қилишга интилаётган, яъни қимматли қоғозларини чиқариб, жойлаштирувчи эмитентлар сони жуда кам. Йирик эмитент ҳисобланган давлат ўз қимматли қоғозларини валюта биржасида фақат банклар ўртасида жойлаштирган. Акциядорлик жамиятлари эса давлат аралашувининг юқорилиги сабабли ҳам бундай амалиётда мустақил иштирок этмаяпти. Натижада муомаладаги қимматли қоғозлар сон ва тур жиҳатдан жуда ҳам кам.
Иккинчидан, фонд бозори инфратузилмаси бугунги талабларга тўлиқ жавоб беради, дея олмаймиз. Савдо майдони миқёси жуда ҳам тор. Мобиль иловалар орқали қимматли қоғозлар савдолари ташкил этилмаган. Шу ўринда бу жиҳат фонд бозори институтлари хизматига талаб билан бевосита боғлиқлигини ҳам қайд этиб ўтиш зарур.
Учинчидан, қимматли қоғозлар орқали даромад олиш имкониятлари борасида аҳоли саводхонлигини ошириш ҳам кун тартибидаги масалалардан биридир. Лекин бу жараён қимматли қоғозларга тўланадиган даромадларга бевосита боғлиқ. Агар қимматли қоғозлар бўйича даромадлар мунтазам тўлаб борилса, акциялар бўйича дивиденд тарзидаги даромадлар даврийлик асосида тўланишига эришилса, ўз-ўзидан аҳолининг қизиқиши ва ўз навбатида молиявий саводхонлиги ҳам ошиб боради.
Қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар ҳам соҳа равнақига ўз таъсирини ўтказмай қолмаяпти, албатта. Айни пайтда фонд бозори 100га яқин норматив ҳужжатлар билан тартибга солинади. Мазкур қонунчилик ҳужжатларида қатор чекловлар мавжудлигини эътироф этиш лозим. Жумладан, ривожланган давлатларда банклар фонд бозорининг фаол иштирокчиси ҳисобланади, юртимизда банкларга бошқа субъектларнинг акцияларини бирламчи бозорда харид қилиш тақиқланган. Молия бозори ва корпоратив бошқарувнинг немис ва япон моделларига кўра, банклар, суғурта компаниялари фонд бозорида фаол инвестор ва қимматли қоғозлар савдосининг фаол ташкилотчиси сифатида намоён бўлади.
Шу билан бирга, амалдаги қонунчиликка кўра, қимматли қоғозларни чиқариш ҳуқуқи фақат акциядорлик жамиятларига берилган. Маълум шартлар асосида ҳам масъулияти чекланган жамиятларга қарз муносабатини англатувчи қимматли қоғозлар чиқаришга рухсат йўқ. Шу боис қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, уларда белгиланган нормалар бугунги иқтисодий ривожланиш суръатларига мос келади, дея олмаймиз.
Айни вақтда фонд бозорида, асосан, оддий акциялар муомаласи амалга оширилмоқда. Акциялар бозорига аҳолининг, инвесторларнинг қизиқишини ошириш мақсадида имтиёзли акциялар, облигациялар бозорини ривожлантириш талаб этилади. Қарз муносабатини англатувчи қимматли қоғоз ҳисобланган облигациялар муомаласи ҳам республикамизда жуда тор доирада. Бугунги кунда бор-йўғи 6та акциядорлик жамияти томонидан чиқарилган 338 миллиард сўмлик облигациялар фақат юридик шахслар ўртасида жойлаштирилган ва кенг оммага очиқ таклиф амалга оширилмаган. Айнан облигациялар бўйича даромадлилик истиқболда инвесторларнинг акциялар бўйича молиявий операцияларида мўлжал вазифасини ўтаб беради.
Акциялар ва облигациялар бозорида маълум бир ижобий натижаларга эришилгач, истиқболда ҳосилавий қимматли қоғозлар турлари ҳисобланган фьючерс ва опционларни ҳам муайян мезонлар асосида муомалага киритиш мақсадга мувофиқ.