Диссертация илмий раҳбар: и ф. д., доц. Б. О. Турсунов тошкент 2022 мундарижа

1 жадвал Муддатли шартномалар асосида ётувчи активлар турлари¹.

Шартнома тури	Базавий актив
Товарли шартномалар	Қишлоқ хўжалик товарлари (буғдой, кофе ва бошқалар), Табиий ресурслар (нефьт,металл), Энергия Қимматли қоғозлар ва муддатли шартномалар
Молиявий	Валюта (курси) Депозит (фоизли шартномалар)
Индексли	Фонд индекслари ва бошқа индекслар
Об-ҳаво	Температура Маълум давр мобайнида ёмғирли кунлар сони
Воқеали	Эмитент дефолти Суғурта воқеаликлари Президент сайлови ва бошқалар

Опцион лотинча “optio” сўзидан олинган бўлиб, ҳоҳиш, ҳоҳишига кўра деган маъноларни англатади. Опционлар бозори профессионал трейдерлар ва унчалик катта тажрибага эга бўлмаган индивидуал инвесторлар учун ҳам фонд бозорининг жуда “ноаник” сегменти хисобланади. Лекин бу фаолият тури кўринганидек қийин эмас, кўпчилик индивидуал инвесторлар бу опционлар савдоси билан шуғулланиб, катта даромад эгаларига айланадилар.
Опцион (option) ҳосилавий молиявий инструмент ёки дериватив хисобланади. Бунинг маъноси шундаки, унинг нархи унинг асосида ётувчи бошқа молиявий инструмент ҳосиласи ҳисобланади. Унинг асосида ётувчи инструмент сифатида акциялар, облигациялар, валюта, фоиз ставкалари, биржа индекслари, фьючерс контрактлари бўлиши мумкин. Опционларнинг савдоси биринчи бўлиб Чикаго опционлар бозори (Chicago Board Options Exchange, CBOE )да 1973 йилда ўтказилган ва ҳозир ҳам улар дундёда анча кўп тарқалган ҳисобланади. Энг оддий маънода опцион икки томон – сотувчи (seller, writer) ва (buyer, holder) орасида тузиладиган шартнома тушунилиб, у аниқ бир мукофот учун (лекин мажбуриятни кўзда тутмаган) олдиндан белгиланган вақт оралиғида ва нархда шартнома асосида ётувчи молиявий инструментни сотиб олиш ёки сотиш хуқуқини берувчи хужжат ҳисобланади.
Опционни сотиш ёки сотиб олиш опцион шартномалари бўйича позицияларни очиш тушунилади.
Сотиб олиш позициясига кирувчи инвестор-харидорлар опцион эгаси (buyer/holder/owner) дейилади ва узун позицияга киради. Бу позиция тескари битим сотиш орқали ёпилади.
Сотиш позицияларини очувчи инвесторлар сотувчи ёки опцион ёзувчиси (seller, writer) дейилади ва у қисқа позицияга киради. Бу позиция тескари битим, сотиб олиш орқали ёпилади
Опционларни тавсифлашда қуйидаги асосий кўрсатгичлар қўлланилади:

1. 
   Опцион тури (“call” ёки “put”).
   
2. 
   Опцион асосида ётувчи активлар.
   
3. 
   Бажарилиш баҳоси.
   
4. 
   Опцион тугаши муддати.
   
5. 
   Опцион мукофоти.
   

Опционларнинг иккита асосий кўринишлари мавжуд: “колл” (call) ва “пут” (put). Опцион кол эгасига ёки харидорга бизисдан 100 дона акцияларни қатъий белгиланган баҳо бўйича сотувчидан (опцион ёзувчиси) сотиб олиш ҳуқуқини беради. Агар харидор бу ҳуқуқдан фойдаланса, унда опцион сотувчи акцияларни етказиб беришга мажбур.

Опцион пут эгасига базисдаги 100 дона акцияларни қатъий белгиланган баҳо бўйича сотувчига сотиш ҳуқуқини беради. Агар опцион эгаси бу ҳуқуқдан фойдаланса, сотувчи акцияларни сотиб олишга мажбур.
Опцион кол харидорга бизисдаги активни сотувчидан белгиланган муддатларда бажариш баҳоси (страйк баҳо) бўйича сотиб олиш ҳуқуқини беради. Масалан, инвестор Европача кол опционни 1 ой муддатга 100 сўм бажариш баҳоси бўйича сотиб олди ва ҳар битта акцияга 5 сўм мукофот пулини ҳам тўлади. Белгиланган муддат тугаётган вақтда бизисдаги акцияларнинг спот курси 120 сўмни ташкил этган бўлса, инвестор шартномани 100 сўм бажариш баҳоси бўйича опцион сотувчидан сотиб олади ва 120 сўмга бозорда сотади. Бундай ҳолда, инвестор-харидорнинг фойдаси қуйидаги суммани ташкил этади:
120 (спот курс) – 100 (бажариш баҳоси) = 20 * 100 (акциялар) = 200 сўм.
Опцион харидорнинг умумий даромади 200 сўмни ташкил этди, соф фойдаси эса 150 сўмни ташкил этган, яъни
Умумий даромад 200 сўм – Мукофот (5*100 дона акция) = 150 сўм.
Опционнинг бажарилиш нархи (striking price, exercise price ) – бу молиявий инструментлар сотиб олиниши ёки сотилиши мумкин бўлган нарх.
Опционлар турли хил бажарилиш нархига эга бўлишлари мумкин. Улар орасидаги интервал $25 нархли опцион учун 2,5 пункт ва $25 доллардан кўпроқ нархдаги опционлар учун 5 пунктни ташкил этади.
Акциалардан фарқли, опционлар ўзларининг “яшаш муддати”га эга. Опционнинг бажарилиш муддати (expiration date) – бу опционнинг бажарилиши мумкин бўлган охирги кундир. Агар опцион бажарилиш муддати ўтиб кетса ёки бу муддатга қадар у бошка трейдерга сотилмаса, у ўзининг қиймати ва кучини йўкотади, унинг эгаси эса опцион учун тўланган пулни йуқотади. Опционни сотиб олувчи учун риск айнан шу сумма билан белгиланади. Бундан каттароқ риск фақат опцион асосида ётувчи молиявий инструментларни сотиш ёки сотиб олиш билан боғлик бўлади.

1^ www.novgorodov.comсайти маълумотларидан фойдаланилган.