Диссертация илмий раҳбар: филология фанлари доктори, доцент. О. С. Ахмедов Тошкент 2020 мундарижа

Учинчи боб бўйича хулосалар
Ушбу бобда замонамизнинг энг етук тилшунослари ва таржимашуносларининг илмий-назарий фикрлари, ёндашувлари таҳлил қилиниб ўрганилди ва умумлаштирилди. Таҳлилга тортилган амалий мисоллар натижаси банк-молия терминлари орасида полисемия ҳодисасига боғлиқлик хусусиятига эга эканлигини кўрсатди. Ваҳоланки, тадқиқ қилинаётган соҳадаги ҳар қандай термин муайян тушунчани аниқ, тўғри, қисқа ва лўнда ифодалаши зарур. Аслида соф терминга полифункционаллик, экспрессивлик ва эмотивлик хусусиятлархарактерли эмас. Ишда полисемия ва омонимия ҳодисаларининг бир қатор фарқли лингвистик хусусиятлари далилланди.
Банк-молия соҳаси терминларини таржима қилиш муаммоларини ўрганиш шу соҳага оид матнларни таржима қилишни енгиллаштиришга, ундаги муаммоларни самарали ҳал қилишга кўмаклашади. Таржима қилинаётган материал турларига қараб таржиманинг бир неча хил турлари фарқланиб, ҳар бир турнинг ўзига хос талаблари ва мезонлари қўйилиши белгиланади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳар қандай таржима турида умумистеъмол лексика кенг қўлланилади ва мазкур қатлам бадиий, ёзма, оғзаки таржиманинг асоси ҳисобланади. Банк-молия тизимига оид матнлар махсус, расмий ҳужжатлар сирасига кириб, уларни адекват таржима қилишда қуйидаги талаблар қўйилади: аниқлик, тўғрилик ва мукаммаллик ва ҳаказолар.
Глобаллашув даврида шубҳасиз, инглиз тили банк-молия терминларини бевосита ўзбек тилига таржима қилишга урғу берилмоқда. Банк-молия сохасига оид луғатлар, умуман соҳа терминологик қатламида ўзлашма терминлар сермаҳсул ҳисобланади. Улар ўзбек тили қонунларига “бўйсунган” тарзда унинг фонетик ва грамматик хусусиятларига мослашади. Калькалаш эса сўз ўзлаштиришнинг энг фаол усули эканлиги далилланиб, бугунги кундаги луғат таркиби бойишида муҳим аҳамиятга эга. Инглизча-ўзбекча банк-молия терминологик тизимида асосан икки тур, яъни семантик ва структур калька турлари орқали терминологик бирликлар реаллашиб, структур калькалар етакчилик қилади. Бироқ, оғзаки дискурсда ўзбек тилига хорижий тиллардан кириб келган аксарият лексемалар таржима қилинмаган ҳолда ҳам терминлар вазифасини бажаради.
Инглиз ва ўзбек тили банк-молия терминологиясида кўп компонентли (уч, тўрт беш ва ундан кўп компонентли) терминларни қисқартириш, ҳажмини камайтириш ва ихчамлаштириш сингари долзарб муаммолар ҳам йўқ эмас. Бу масалаларнинг тўлақонли ечимига эришиш мутахассислар, тил соҳиблари орасида маълумот ҳамда ахборот алмашинуви аниқлигини таъминлашни осонлаштиришга хизмат қилади.
Инглиз тили лексикографиясининг такомиллашуви тизимли тавсифий мезонлар ҳамда соҳага оид луғатларни айнан бир тизим сифатида тавсифлаш асосида шаклланган. Ўзбек лексикографиясининг шаклланишида туркий қабилаларнинг луғат бойлиги, сўзлар ва атамаларнинг изоҳи, қўшимча маъноларини ёритиб беришга, туркий қабила тиллари ўртасидаги лексик, фонетик, морфологик фарқларни кўрсатишга асосланган. Луғатда тил бирликларининг берилиш тартиблари ҳам замонавий луғатлардан грамматик қайдлар, ҳар бир лексема шаклининг ҳар бирини маъноси, кенгайтирилган изоҳи, изоҳлаш учун шеърий парчалар келтирилиши билан фарқланган. Тадқиқотимизда банк-молия лексикографик мезонлари ишлаб чиқилди, маълум тамойилларга асосланиб тавсифланди. Бу банк-молия соҳасига оид икки тилли, уч тилли луғатлардаги терминларни аниқ тушунишга, ихчам дефиницияларни ишлаб чиқишга, ихтисосликка оид контекстларни англашга, терминларни ўзбек тилига тўғри таржима қилишга ёрдам беради.
Лексикографларнинг маълум бир муваффақиятларга эришган бўлсада, илмий-техник луғатларнинг ишланмаганлигини ҳисобга олган ҳолда икки тилли ва изоҳли инглизча банк-молия луғатларини, умумиқтисодий луғатларнинг лексикографик хусусиятларини ҳамда у ёки бу атамаларнинг ўзбекча фарқли таржималарини бериш мақсадга мувофиқдир.
Банк-молия матнларини таржима жараёни тиллараро трансформация сифатида акс этиб, бир тилдан иккинчи тилга матнни муқобил сифатида ўзгартиради ва структур моделига аниқлик киритишга имкон беради. Соҳа терминлари таҳлили жараёнида трансформациянинг лексик (транслитерация, таржима транскрипцияси, калька), грамматик (гап бўлаклари), комплекс (тавсифли таржима, антонимик таржима) турларига ажратилиб таснифланди. Шунингдек, генерализация, модуляция, экспликация, транскодлаш усуллари ҳам банк-молия терминларини таржима қилиш жараёнида кенг қўлланилади.
Ўзлаштириш усулида инглиз тилида Ғарбий Европа тилларидан ўзлашган банк-молия терминлари устунлик қилса, ўзбек тилида рус тили ва туркий тиллардан кириб келган терминлар ташкил этади. Айрим ҳолатларда инглизча терминлар воситачи рус тили орқали ўзбек тилига лексик, фонетик, морфологик жиҳатдан барқарорлашган натижаларини ўзлаштириш йўли билан майдонга чиқади. Ушбу жараёнда семантик калька усуллари хизмат қилади. Банк-молия соҳага оид расмий ҳужжатлар, материалларни тўғри таржима қилишда таржимондан мукаммаллик, олий даражадаги кўникма ва малака, банк-молия соҳага оид чуқур билимларга эга бўлиш кераклиги талаб қилинади. Шу нуқтаи назардан бугунги глобаллашув даврида таржимондан талаб қилинадиган бир қатор мезонлар таҳлил қилиниб, ишлаб чиқилди. Таржиманинг эквивалентлиги ва адекват таржимага эришиш учун биринчи навбатда, лингвоэтник тўсиқни бартараф этиш устувор вазифалардан бири ҳисобланади. Шунинг учун таржимоннинг зиммасига нафақат аниқ фактларни етказиб бериш, балки рецепиент (қабул қилувчи) тилнинг ижтимоий-маданий меъёрларига мослаштириш жараёнида у ёки бу усулни тўғри танлаш техникасини пухта эгаллаш кераклиги каби вазифаларни ҳам юклайди.
Демак, банк-молия соҳаси мутахассислари ва тилшунослар ҳамда таржимонлар мунтазам банк-молия терминларининг ўзига хос хусусиятларини ўрганишлари, малака-кўникмаларини оширишни тақозо этади. Бу ўз ўрнида эса банк-молия соҳасига оид матнлар таржимасида қўлланадиган терминларни унификациялаш, уларнинг эквивалентлигининг аниқлигини таъминлашга хизмат қилади.
ХУЛОСА

1. 
   Бугунги глобаллашув даврига келиб замонавий лингвистик тадқиқотлар таҳлили ва тавсифи иқтисодиёт соҳасининг таркибий тармоқларида «терминология» тушунчасининг частотали характерга эгалиги ва интенсив қўлланишини кўрсатади. Мазкур тушунчанинг лингвистик луғатларда акс этиши мумкин бўлган ягона ва аниқ изоҳи мавжуд эмас. Тилшунослар олимлар турли ёндашувлар асосида «терминология» тушунчасининг муқобили сифатида «терминосистема» терминини қўллаш мақсадга мувофиқлигини асослашга ҳаракат қилишмоқда. Бизнингча, терминлар ўз терминлик доирасида қолиши, унинг чегарасидан чиқиши, соҳалараро интеграцияда иштирок этиши, терминология, яъни терминосфера ва умумистеъмол лексика чегарасида ҳам мавжуд бўлиши, шунингдек, умумистеъмол сўзлар қаторидан жой эгаллаши ҳам мумкин.
   

Шу маънода, илмий манбаларни ижодий ўзлаштириш жараёнида банк-молия терминларини нафақат иқтисодиёт категорияси хусусиятлари нуқтаи назаридан, балки тилшуносликнинг қиёсий-типологик аспектидан туриб, уни миллий тил билан қиёслаб ўрганиш талаб этилади.

2. 
   Банк-молия соҳасида қўлланадиган терминларни инглиз ва ўзбек тиллари мисолида чоғиштирма йўсинда ўрганиш нафақат ўрганилаётган тиллар лексикасидаги тизимли муносабатлар, балки мазкур тиллардаги қиёсий-типологик тадқиқотлар билан бир қаторда тавсифий, илмий - назарий, лингвопрагматик тадқиқотлар, банк, молия-иқтисод соҳаларига оид терминология бўйича босма ва электрон луғатларни тузиш учун ҳам муҳим лексик-семантик, функционал-структуравий хусусиятлардаги тафовутларни аниқлаш имконини берди.
   
3. 
   Ҳозирги ўзбек тилида кўп сонли банк – молия терминологик бирликларининг грек, лотин, форс, араб, туркий (эски ўзбек), рус ва Ғарбий Европа тилларидан ўзлашиши турлича. Бизнинг фикримизча, инглиз тили банк-молия соҳаси терминологик тизими шаклланиш босқичидан ўтган, такомиллашиш жараёнида бўлиб, ривожланиш жараёнининг кейинги босқичини ўтамоқда ва бойиб, кенгайиб бориш тенденциясига эга бўлган терминологиялардан биридир. Ўзбек тили банк-молия терминологиясининг шаклланишига араб, форс, инглиз ва рус ҳамда бошқа туркий тиллар муайян даражада таъсир ўтказган. Уларнинг таъсирини ҳисобга олиш ўзбек тили лексикасидаги байналмилал ва ўзлашма қатламни аниқлаш имконини беради.
   
4. 
   Банк-молия терминларининг ясалиши ва ҳосил бўлишидаги асосий усулларга семантик, морфологик ҳамда синтактик усуллар киради. Инглиз ва ўзбек тилларида терминологик тушунчаларни ҳосил қилишда морфологик усул етакчилик қилса, ўзбек тилида синтактик-морфологик усулдан ташқари семантик усул ҳам нисбатан сермаҳсулдир.
   
5. 
   Чоғиштирилаётган тилларда метафорик ва метонимик хусусиятга эга термин-лексемалар ҳам мавжуд. Соҳа терминларининг ҳосил бўлиши ва шаклланишининг асосий манбалари тилнинг ички ва ташқи ресурслари ҳисобланади. Терминологик бирликларнинг ички манба асосида ясалиш жараёни бир нечта усул орқали амалга ошади: 1) аффиксация; 2) лексик-семантик; 3) композиция (синтактик); 4) конверсия; 5) акроним ва аббревиатуралар. Ташқи манба дейилганда бошқа тиллардан сўз ўзлаштириш тушунилади.
   
6. 
   Ижтимоий-иқтисодий ва илмий тушунчаларни ифодалаш жараёнида қўшма ва сўз бирикма шаклидаги терминларнинг муқобили бўлмиш акроним ва аббревиатуралар муҳим аҳамиятга эга. Улар оғзаки ва ёзма нутқнинг тежамкор воситаси вазифасини бажаради. Тадқиқот жараёнида мазкур хусусият аксарият инглиз тили банк-молия терминларига хос эканилиги аниқланди, таржимада уларни ташкил этувчи сўзларнинг ўзаро ички боғлиқлигига аниқлик киритилди. Уларни кенгайтирилган шакл орқали талқин қилиш, айрим ҳолларда эса изоҳли таржима усулидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ.
   
7. 
   Банк-молия терминологияси тадқиқоти натижасига кўра, инглиз ва ўзбек тилларидан лексик-семантик ўзлаштириш ёки калькалаш орқали термин ўзлаштириш соҳа терминологик тизимининг бойишида муҳим роль ўйнайди. Ўзбек тилида аксарият ҳолларда русча терминларининг тўлиқ калькаси кузатилади. Бу ҳолат биз чоғиштирган банк-молия терминларининг тарихий тараққиёти билан ҳам изоҳланади.
   
8. 
   Чоғиштирилган икки тилнинг замонавий банк-молия терминологиялари таркибидаги юнон, италян, француз, инглиз, лотин, форс, араб ва бошқа тиллардан ўзлашган терминлар ўзига хос тавсиф ва таснифга эга. Чор Россияси Марказий Осиёни босиб олишидан олдин ўзбек тилида форсий ва арабий терминлар нисбатан салмоқли ўринни эгаллаган. Бугунги кунга келиб эса, ўзбек тили банк-молия терминологиясининг илмий тадқиқи шуни кўрсатадики, мазкур соҳага оид замонавий тушунчаларни форсий ва арабий терминлар тўлиқ ифодалай олмаганлиги боис соҳа терминологиясида рус ва Ғарбий Европа тилларининг таъсири яққол сезилади.
   
9. 
   Калькалаш ва транслитерация янги тушунчаларни ўзлаштириш жараёнида муҳим роль ўйнайди. Мазкур жараёнлар ўзбек тили банк-молия терминологиясининг ўзига хос хусусиятини белгилайди. Инглиз тилидан фарқли равишда ўзбек тили банк-молия лексикасининг ўзига хослиги қуйидаги моделларда намоён бўлади: Uz+Uz (ўзбек тили терминлари ёки умумадабий сўзлари); Uz+Rus ёки Rus+Uz (рус тили терминлари ёки умумадабий сўзлари ва ўзбекча сўз ясовчи аффикслар); Uz+Rus +Int ёки Rus Int + Uz (русча-интернационал терминлар ҳамда ўзбекча сўз ясовчи аффикслар); Rus+Rus ёки Rus Int+Rus Int (фақат рус ёки русча-интернационал терминлар), шунингдек, кам маҳсул ҳисобланган модель Eng+Uz. Мазкур моделлар ўзбек тили банк-молия терминологиясининг шаклланиш ва ривожланиш тарихини ҳамда мазкур соҳанинг бойишида тиллараро корреляцион алоқаларнинг роли ва ўрнини акс эттиради. Қолаверса, мазкур моделлар инглиз тилида бўлгани сингари ўзбек тили банк-молия терминологик тизимларининг шаклланиши ва амал қилиш тарихи бир неча юз йилларга бориб тақалишидан далолат беради. Мазкур моделлар асосида ҳосил бўлган терминлар ўзининг лексик-семантик ва функционал-структур жиҳатдан ноёб, ўзига хос, банк-молия соҳалар эволюцияси жараёнида интернационал ва интерлингвал терминларга айланиб улгурган ўзлашма терминларнинг аҳамияти беқиёс эканлигидан далолат беради.
   
10. 
    Банк-молия терминларини инглиз тилидан ўзбек тилига таржима қилиш жараёнида тилларнинг грамматик, фонетик, лексикологик ва стилистик жиҳатдан турлилигини ҳисобга олиш мақсадга мувофиқ. Инглиз тилининг ўзига хос хусусиятлари ва контекстуализация тенденциялари натижасида юзага келадиган кўп маънолиликни, омонимликни ҳамда синонимликни инобатга олиш лозим. Бундан ташқари, инглиз тилида фаол қўлланадиган кўп компонентли терминларни қисқартириш (аббревиация) тенденцияси билан боғлиқ жараёнлар, шунингдек, терминологизация ва детерминологизация сингари ҳодисаларни эътиборга олиниши мазкур соҳага оид лексемаларнинг таржима адекватлигини таъминлашга хизмат қилади.
    
11. 
    Банк-молия соҳасига оид матнларни хорижий тиллардан миллий тилга, миллий тилдан хорижий тилларга адекват таржима қилиш, даставвал, ўзбек тили банк-молия терминологияси бошқа тиллар билан қиёсий-типологик йўсинда ўрганилиши зарур. Бу жараён иккита муҳим масалани ижобий ҳал қилиш имконини беради: 1) хорижий тиллардаги банк-молия соҳаларига оид манбаларни ижодий ўрганиш ва ўзлаштириш; 2) миллий тил махсус лексикаларининг истиқболли, стратегик йўналишларини ривожлантириш мезонларини белгилаш.
    
12. 
    Банк-молия терминологиясининг илмий жиҳатдан ўрганилиши кишиларнинг мазкур соҳага доир ҳуқуқий онги ва маданиятини оширишга муҳим туртки бўлади. Шу маънода, банк-молия терминларини фақат инглиз ва ўзбек тиллари мисолида эмас, балки бошқа жаҳон тиллари мавқеига эга бўлган тиллар мисолида ҳам ўрганиб, хорижий олимлар билан ҳамкорлик қилиш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Банк-молия терминологиясини рақамли иқтисодиёт даврида илмий нуқтаи назардан ўрганилишининг яна бир афзаллиги шундаки, у жамият аъзолари учун турли тўлов ва мажбуриятларини амалга оширишда фаол қўлланиладиган атама ва терминларни аниқ ва қисқа, барчага бир хилда тушуниладиган даражага олиб келишни таъминлашга хизмат қилади.