Diqqatning mohiyati va vazifalari. Diqqat tushunchasi va mohiyati. Beparvolik bu odamning uzoq vaqt davomida aniq bir narsaga e'tibor qarata olmasligi. Beparvolikning ikki turi mavjud: xayoliy va haqiqiy. Kirish

1.4 Diqqat turlari Diqqat heterojen hodisadir.
Eng xilma-xillikda hayotiy vaziyatlar, har xil muammolarni hal qilishda har xil turdagi e'tibor talab etiladi. Zamonaviyda psixologik fan diqqatning bir nechta asosiy turlarini ajratish odatiy holdir (A ilovasi). Aqliy faoliyatning diqqati va konsentratsiyasi ixtiyoriy yoki ixtiyoriy bo'lishi mumkin. Faoliyat bizni o'ziga jalb qilsa va biz buni ixtiyoriy harakatlarsiz amalga oshirsak, u holda aqliy jarayonlarning yo'nalishi va konsentratsiyasi ixtiyoriy emas. Biz ma'lum bir ishni bajarishimiz kerakligini bilsak va uni maqsad va qabul qilingan qarorga ko'ra o'z zimmamizga olsak, u holda aqliy jarayonlarning yo'nalishi va konsentratsiyasi allaqachon o'zboshimchalik bilan bo'ladi. Shuning uchun ularning kelib chiqishi va amalga oshirish usullariga ko'ra, odatda ikkita asosiy e'tibor turi ajratiladi: ixtiyoriy va ixtiyoriy. I. Ixtiyorsiz diqqat diqqatning eng oddiy turi. U ko'pincha passiv yoki majburiy deb ataladi, chunki u inson ongidan mustaqil ravishda paydo bo'ladi va saqlanadi. Faoliyat o'zining maftunkorligi, o'yin-kulgisi yoki hayrati tufayli odamni o'ziga jalb qiladi. Ixtiyorsiz diqqat refleksli munosabat bilan bog'liq. U insonning ongli niyatidan qat'iy nazar o'rnatiladi va saqlanadi. Unga ta'sir etuvchi qo'zg'atuvchilarning xususiyatlari, ularning intensivligi yoki yangiligi, hissiy bo'yoqlari, harakatchanlik, ehtiyojlar yoki qiziqishlar bilan bog'liqligi ma'lum narsalar, hodisalar yoki shaxslar bizning e'tiborimizni o'ziga jalb qiladi va uni bir muncha vaqt o'ziga jalb qiladi. Bu diqqatning asosiy shakli. Bu qiziqishning bevosita va ixtiyoriy mahsulotidir. Ixtiyorsiz diqqatning paydo bo'lishi jismoniy, psixofiziologik va ruhiy omillar bilan belgilanadi. Uning paydo bo'lishining asosiy shartlarini rag'batlantirishning fazilatlari, birinchi navbatda, ularning mavzu uchun yangiligi bilan bog'lash mumkin. Yangilik ilgari mavjud bo'lmagan qo'zg'atuvchining paydo bo'lishi, ta'sir etuvchi stimullarning jismoniy xususiyatlarining o'zgarishi, ularning harakatlarining zaiflashishi yoki to'xtatilishi, tanish stimullar bo'lmasa, kosmosdagi qo'zg'atuvchilarning harakati (harakatlanuvchi ob'ektlar) bo'lishi mumkin. odatda e'tiborni tortadi). E'tibor g'ayrioddiy hamma narsaga qaratiladi. Haqiqatda bitta umumiy yangilik xususiyatiga ega bo'lgan turli xil qo'zg'atuvchilar e'tiborni tortadi, chunki odatlanish natijasida ularga reaktsiya zaiflashmaydi. E'tiborni kuchli ogohlantirishlar jalb qiladi: baland tovushlar, yorqin chiroqlar va ranglar va o'tkir hid. Bunda qo'zg'atuvchining nisbiy intensivligi emas, balki mutlaq emas, ya'ni qo'zg'atuvchining kuchi bo'yicha hozirgi vaqtda harakat qilayotgan boshqa qo'zg'atuvchilar bilan nisbati muhim ahamiyatga ega. Biroq, beixtiyor e'tiborning sabablarini tushunish juda soddalashtirilgan. Odatda, beixtiyor diqqat paydo bo'lganda, biz sabablarning butun majmuasi bilan shug'ullanamiz. Bu kompleks turli xil jismoniy, psixofiziologik va ruhiy sabablarni o'z ichiga oladi. Ular bir-biri bilan bog'langan, ammo shartli ravishda ularni quyidagi to'rt toifaga bo'lish mumkin. Birinchi guruh sabablar tashqi qo'zg'atuvchining tabiati bilan bog'liq. Bu, birinchi navbatda, qo'zg'atuvchining kuchi yoki intensivligini o'z ichiga olishi kerak. Tasavvur qiling, siz biror narsaga ishtiyoqlisiz. Bunday holda, siz ko'chada yoki qo'shni xonada ozgina shovqinni ham sezmasligingiz mumkin. Ammo to'satdan stoldan tushgan og'ir narsadan yaqin joyda qattiq taqillatish eshitiladi. Bu sizning e'tiboringizni beixtiyor jalb qiladi. Shunday qilib, har qanday etarlicha kuchli tirnash xususiyati - baland tovushlar, yorqin yorug'lik, kuchli silkinish, o'tkir hid - beixtiyor e'tiborni tortadi. Bunday holda, eng muhim rol mutlaq emas, balki stimulning nisbiy kuchi bilan o'ynaydi. Misol uchun, agar biz biror narsaga ishtiyoqli bo'lsak, biz zaif stimullarni sezmaymiz. Buning sababi shundaki, ularning intensivligi bizning faoliyatimiz ob'ektini yoki shartlarini tashkil etuvchi qo'zg'atuvchilarning intensivligi bilan solishtirganda etarlicha katta emas. Shu bilan birga, boshqa sharoitlarda, masalan, tungi vaqtda, biz dam olayotganda, biz har xil shovqinlarga, xirillashlarga va hokazolarga juda sezgir munosabatda bo'lishimiz mumkin. Rag'batlantiruvchilar o'rtasidagi kontrast, shuningdek, qo'zg'atuvchining davomiyligi va uning hajmi va shakli kichik ahamiyatga ega emas. Ushbu sabablar guruhi rag'batlantirishning yangiligi, g'ayrioddiyligi kabi sifatini o'z ichiga olishi kerak. Bunda yangilik deganda nafaqat ilgari mavjud bo'lmagan qo'zg'atuvchining paydo bo'lishi, balki ta'sir etuvchi qo'zg'atuvchilarning jismoniy xususiyatlarining o'zgarishi, ularning ta'sirining zaiflashishi yoki tugashi, tanish stimullarning yo'qligi va qo'zg'atuvchilarning kosmosdagi harakati tushuniladi. Shunday qilib, sabablarning birinchi guruhiga odamga ta'sir qiluvchi stimulning xususiyatlarini o'z ichiga oladi. Ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaradigan sabablarning ikkinchi guruhi tashqi stimullarning mos kelishi bilan bog'liq ichki holat inson va birinchi navbatda uning ehtiyojlari. Shunday qilib, yaxshi ovqatlangan va och odam oziq-ovqat haqidagi suhbatga butunlay boshqacha munosabatda bo'ladi. Och odam beixtiyor ovqat haqidagi suhbatga e'tibor beradi. Fiziologik nuqtai nazardan, bu sabablarning ta'siri A.A.Uxtomskiy tomonidan taklif qilingan dominant printsipida tushuntiriladi. Uchinchi guruh sabablar shaxsning umumiy yo'nalishi bilan bog'liq. Bizni nima ko'proq qiziqtiradi va bizning manfaatlarimiz, shu jumladan professionallar sohasini tashkil etuvchi narsa, qoida tariqasida, biz tasodifan duch kelgan bo'lsak ham, diqqatni o'ziga tortadi. Shuning uchun ko'chada yurib, politsiyachi noto'g'ri qo'yilgan mashinaga, me'mor yoki rassom esa eski binoning go'zalligiga e'tibor beradi. Muharrir kitob matnidagi xatolarni osongina topadi, u shunchaki zavqlanish uchun o'qigan, chunki stilistik va boshqa xatolarni aniqlash uning kasbiy qiziqishlari sohasi bo'lib, uzoq amaliyot bilan qo'llab-quvvatlanadi. Binobarin, shaxsning umumiy yo'nalishi va oldingi tajribaning mavjudligi beixtiyor e'tiborning paydo bo'lishiga bevosita ta'sir qiladi. Beixtiyor e'tiborni keltirib chiqaradigan sabablarning to'rtinchi mustaqil guruhi sifatida bizda ta'sir qiluvchi stimul tufayli yuzaga keladigan his-tuyg'ularni nomlashimiz kerak. Biz uchun qiziq bo'lgan narsa, bizda ma'lum bir hissiy reaktsiyani qo'zg'atadigan narsa, beixtiyor e'tiborning eng muhim sababidir. Misol uchun, qiziqarli kitobni o'qiyotganda, biz uning mazmunini idrok etishga to'liq e'tibor qaratamiz va atrofimizda sodir bo'layotgan voqealarga e'tibor bermaymiz. Bunday e'tiborni haqli ravishda asosan hissiy deb atash mumkin. Ixtiyorsiz diqqatning uch turi mavjud. Majburiy e'tibor. Har qanday xavf tug'diradigan har bir narsada qo'zg'atuvchining intensivligi, uning vaqt va makon bo'yicha uzunligi kabi omillar bilan belgilanadi. Diqqatning ushbu shaklida o'rganish ahamiyatsiz rol o'ynaydi, shuning uchun u tug'ma, tabiiy deb nomlangan. Majburiy e'tibor ob'ektlarining xususiyatlari ro'yxati odatda taassurotning intensivligidan boshlanadi. Bizning e'tiborimizni baland ovoz, qattiq og'riq, sovuq jalb qiladi. Eng muhim xususiyat diqqatni tortuvchi va chalg'ituvchi ob'ekt - bu harakat. Bir kishi uchayotgan yulduzning xira chiziqchasini, uchib yurgan kapalakni payqadi. Bu erda mavzuning hissasi minimal, garchi u butunlay chiqarib tashlanmasa ham. Misol uchun, odamlar turli xil idroklarga ega va bir kishi e'tiborni jalb qilish uchun etarlicha kuchli bo'lgan stimul boshqa odam tomonidan sezilmaydi. Majburiy e'tibor. Bu xilma-xillik turga emas, balki ob'ektning individual tajribasiga bog'liq deb ta'riflanadi. U xuddi shunday instinktiv asosda rivojlanadi, lekin go'yo kechiktirilgan tartibda, o'z-o'zidan o'rganish va shaxsning muayyan yashash sharoitlariga moslashish jarayonida. Ushbu jarayonlar va sharoitlar turli yoshdagi vakillar o'rtasida mos keladigan yoki mos kelmagan darajada ijtimoiy guruhlar, diqqat va e'tiborsizlik ob'ektlarining umumiy va individual zonalari shakllanadi. Odatiy e'tibor, mohiyatan ixtiyoriy, bizning xohish va niyatlarimizdan mustaqil bo'lib, yanada individuallashadi. Bu shaxsning o'tmishdagi tajribasi bilan bevosita bog'liq. Majburiy, ixtiyorsiz va odatiy diqqatni turli xil ixtiyorsiz diqqat sifatida birlashtiradi, ularning motivatsion sabablari sub'ektning ongidan tashqarida yotadi. Bunday e'tibor kichik bolada allaqachon sodir bo'ladi va shuni ta'kidlash kerakki, birinchi bosqichlarda u beqaror. Uning e'tibor doirasi tor va u o'z e'tiborini bir nechta stimullar orasida taqsimlay olmaydi, oldingisiga qaytadi va oldingisini yo'qotmaydi. II. O'zboshimchalik bilan e'tibor O'zboshimchalik bilan e'tibor faqat odamga xosdir. Odamning hayvonlarga xos bo'lmagan bunday e'tiborga ega ekanligini ko'rsatadigan asosiy fakt shundaki, odam o'zboshimchalik bilan u yoki bu ob'ektga diqqatini qaratishi mumkin. muhit hech narsa o'zgarmaydi. Diqqatning bu turi insonning irodasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, mehnat harakatlari natijasida rivojlangan, shuning uchun uni irodali, faol, qasdli deb ham atashadi. Ba'zi faoliyat bilan shug'ullanishga qaror qilib, biz bu qarorni amalga oshiramiz va diqqatimizni hatto o'zimizni qiziqtirmaydigan, lekin nima qilishimiz kerak deb hisoblagan narsalarga ataylab qaratamiz. O'zboshimchalik bilan e'tibor bizning maqsad va rejalarimizga mos keladi va shuning uchun shaxsiyat faoliyatining natijasi bo'lib chiqadi. Ixtiyoriy diqqat ob'ektlari doirasi cheksizdir, chunki u rag'batlantirish xususiyatlari, organizmning o'ziga xos xususiyatlari va sub'ektning manfaatlari bilan belgilanmaydi. E'tiboringizni biror narsaga qaratish va qaratish uchun ongli niyat - o'ziga xos xususiyati bu e'tiborning barcha holatlari. Ixtiyoriy diqqatning asosiy vazifasi psixik jarayonlarning borishini faol tartibga solishdan iborat. Demak, ixtiyoriy diqqat ixtiyorsizdan sifat jihatidan farq qiladi. Biroq, diqqatning ikkala turi bir-biri bilan chambarchas bog'liq, chunki ixtiyoriy diqqat ixtiyoriy diqqatdan kelib chiqqan. Ixtiyoriy diqqat insonda ongli faoliyat jarayonida paydo bo'lgan deb taxmin qilish mumkin. Ixtiyoriy diqqatning sabablari biologik emas, balki ijtimoiydir: ixtiyoriy diqqat organizmda kamolotga yetmaydi, balki bolaning kattalar bilan muloqoti jarayonida shakllanadi. Vygotskiy ko'rsatganidek, rivojlanishning dastlabki bosqichlarida ixtiyoriy diqqat funktsiyasi ikki kishi - kattalar va bola o'rtasida bo'linadi. Voyaga etgan odam ob'ektni atrof-muhitdan ajratib, unga ishora qilib, uni so'z deb ataydi va bola bu signalga imo-ishorani kuzatish, ob'ektni ushlab yoki so'zni takrorlash orqali javob beradi. Keyinchalik, bolalar o'zlariga maqsadlar qo'yishni boshlaydilar. Shuni ham ta'kidlash kerakki, ixtiyoriy diqqat nutq bilan chambarchas bog'liq. Bolada ixtiyoriy diqqatning rivojlanishi dastlab uning xatti-harakatining kattalarning nutqiy ko'rsatmalariga bo'ysunishida namoyon bo'ladi, so'ngra nutqni o'zlashtirganda, ixtiyoriy diqqatdan sifat jihatidan farqiga qaramay, ixtiyoriy diqqat hissiyotlar, qiziqishlar bilan ham bog'liq. , va insonning oldingi tajribasi. Biroq, bu momentlarning ixtiyoriy diqqatga ta'siri bevosita emas, balki bilvosita. Bunga ataylab qo'yilgan maqsadlar vositachilik qiladi, shuning uchun bu holda manfaatlar maqsad manfaatlari, faoliyat natijasi manfaatlari sifatida harakat qiladi. O'zboshimchalik bilan e'tibor bir nechta turlarga ega. Aslida ixtiyoriy e'tibor. Bu odatda inson bajaradigan faoliyatning asosiy oqimida yotadi. Masalan, monografiya kabi ish uchun bunday e'tibor talab qilinishi mumkin. Kuchli irodali e'tibor. Ixtiyoriy diqqatga bo'lgan ehtiyoj tanlangan ob'ekt yoki faoliyat yo'nalishi bilan ixtiyoriy diqqat ob'ektlari yoki tendentsiyalari o'rtasidagi ziddiyat sharoitida yuzaga keladi. Ixtiyoriy diqqatning eng tanish varianti tashqi muhitdagi ziddiyatli vaziyatda, masalan, zaif signalni tanib olishga to'sqinlik qiluvchi kuchli chalg'ituvchi shovqin ta'sirida amalga oshiriladi. Ixtiyoriy diqqat sub'ektning hozirgi intilishlari, qiziqishlari va xohishlariga zid ravishda, majburan, ijtimoiy muhitning bevosita bosimi ostida yoki zaif motiv tufayli amalga oshiriladi. Kutilayotgan e'tibor. E'tiborning bir turi sifatida kutish ixtiyoriy diqqatga o'xshaydi, bundan tashqari, diqqat ob'ekti bu erda yo'q va odamning faoliyati ma'lum bir signal turini kutishdan iborat. Kutilayotgan e'tiborning keskinligi qisqa muddatli to'lqinlarda amalga oshiriladi, ularning har biri bir necha soniyadan oshmaydi. Ularning orasidagi pauzalarda yoki to'liq harakatsizlik, yoki beixtiyor diqqatga o'tish - qulay sharoitlarda odatiy va chalg'itadigan narsalarda ixtiyorsiz. II. Post-spontan e'tibor Bir qator psixologlar e'tiborning boshqa turini ajratib ko'rsatishadi, u ixtiyoriy kabi maqsadli va dastlabki ixtiyoriy sa'y-harakatlarni talab qiladi, ammo keyin odam ishga "kirish" kabi ko'rinadi: faoliyat mazmuni va jarayoni nafaqat uning natijasi, balki qiziqarli bo'ladi. va ahamiyatli. Bunday e'tiborni N.F. Dobrynin o'zboshimchalikdan keyin. Qiyin matematik masalani yechayotgan talabani oling. Dastlab, bu uni umuman qiziqtirmasligi mumkin. U buni faqat qilish kerakligi uchun oladi. Talaba doimiy harakat bilan yechimga qaytishi kerak. Ammo endi yechim boshlandi, to'g'ri harakat belgilandi, vazifa aniqroq bo'ldi. Talaba uni tobora ko'proq jalb qiladi, u uni qo'lga oladi, u chalg'itishni to'xtatadi: muammo uning uchun qiziq bo'lib qoldi. O'zboshimchalikdan e'tibor, go'yo beixtiyor bo'lib qoldi. Haqiqiy ixtiyorsiz diqqatdan farqli o'laroq, ixtiyoriy diqqat ongli maqsadlar bilan bog'liq bo'lib qoladi va ongli manfaatlar bilan quvvatlanadi. Shu bilan birga, ixtiyoriy diqqatdan farqli o'laroq, ixtiyoriy harakat yo'q yoki deyarli yo'q. Shubhasiz, ixtiyoriylikdan keyingi e'tibor pedagogik jarayon uchun juda katta ahamiyatga ega. Albatta, o'qituvchi o'quvchilarga ixtiyoriy harakatlar qilishda yordam berishi mumkin va kerak, lekin bu jarayon charchaydi. Binobarin, yaxshi o‘qituvchi bolani o‘ziga rom etishi, uni shunday qiziqtirishi kerakki, u o‘z kuchini behuda sarf qilmay ishlasin, ya’ni maqsad qiziqishi, ish natijasiga bo‘lgan qiziqish bevosita qiziqishga aylansin. Diqqatning bu turi shaxs faoliyatining mutlaqo alohida, eng yuqori shaklidir. Buning ortida nafaqat faoliyatning maqsadliligi, balki unga bo'lgan qiziqish ham bor. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatni farqlashda, bir-biridan uzib, ularni bir-biriga tashqi tomondan qarama-qarshi qo'yish kerak emas. Hech shubha yo'qki, ixtiyoriy diqqat ixtiyoriy emas. Boshqa tomondan, ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz aylanadi. Beixtiyor e'tibor odatda bevosita qiziqish bilan boshqariladi. Bunday bevosita qiziqish bo'lmagan joyda o'zboshimchalik bilan e'tibor talab qilinadi va biz ongli ravishda e'tiborimizni oldimizda turgan vazifalarga, o'z oldimizga qo'ygan maqsadlarga qaratamiz. Biz qilgan va biz birinchi bo'lib ixtiyoriy ravishda diqqatimizni qaratgan ish bizni bevosita qiziqtirsa, ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz bo'lib qoladi. Ixtiyoriy diqqatning ixtiyoriy va ixtiyoriyga o'tishini hisobga olish diqqat jarayonlarining haqiqiy borishini nazariy jihatdan to'g'ri aks ettirish va ishni amaliy to'g'ri tashkil etish, xususan, ta'lim uchun markaziy ahamiyatga ega. Shuni hisobga olish kerakki, o'z tabiatiga ko'ra, ularning natijasi ifodalovchi jozibadorligi tufayli darhol qiziqish uyg'otishga va beixtiyor e'tiborni jalb qilishga qodir bo'lgan faoliyat turlari mavjud; ammo, ular talab qiladigan operatsiyalarning monotonligi tufayli uni ushlab turishga qodir emaslar. Boshqa tomondan, shunday faoliyat turlari mavjudki, ular boshlang'ich bosqichlarining qiyinligi, ular xizmat qiladigan maqsadlarning uzoqligi tufayli e'tiborni jalb qila olmaydilar va shu bilan birga uni ushlab, keyin ushlab turishadi. asta-sekin ochilib, rivojlanib borayotgan mazmunning boyligi tufayli ularning mazmuni va dinamikligi tufayli uzoq vaqt. Birinchi holda, ixtiyoriy diqqatdan ixtiyoriy diqqatga o'tish zarur, ikkinchidan, ixtiyoriy diqqatdan ixtiyoriy diqqatga o'tish tabiiy ravishda amalga oshiriladi. Bir va boshqa holatda ham bir, ham boshqa turdagi e'tibor talab etiladi. Hamma uchun - juda muhim - ixtiyorsiz va ixtiyoriy diqqat o'rtasidagi farqni faqat rasmiy mavhumlik bilan buzish va tashqi ko'rinishga qaratish mumkin; haqiqiy mehnat jarayonida, odatda, ularning birligi va o'zaro o'tishi xulosa qilinadi. Bundan foydalanib, pedagogik jarayonda, bir tomondan, ixtiyoriy e'tiborga tayangan holda, ixtiyoriy tarbiyalash, ikkinchidan, o'quvchilarning qiziqishlarini shakllantirish, shuningdek, eng qiziqarli o'quv-tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish, o'quv-uslubiy bilimlarni o'z ichiga oladi. talabalarning ixtiyoriy e'tiborini ixtiyoriy ravishda qaytarish. Birinchisi, o'quv topshiriqlarining ahamiyatini anglash, burch hissi, tartib-intizom, ikkinchisi bevosita qiziqish bilan bog'liq bo'lishi kerak. o'quv materiali... Ikkalasi ham zarur. beixtiyor diqqatni jamlash
2-BOB. Diqqatning asosiy xossalari Diqqat uni mustaqil psixik jarayon sifatida tavsiflovchi bir qator xususiyatlarga ega (B ilova). Diqqatning asosiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi: barqarorlik, diqqatni jamlash, taqsimlash, o'tish, diqqatni jamlash.