Diqqatning mohiyati mavzu: sodda psixik jarayonlar reja: Diqqatning mohiyati va xossalari

SHaklni  idrok  qilish.  Tasavvur  qiling,  Siz  videokompyuter  tizimini  o‘z  “ko‘z+miya” 

tizimingiz  kabi  qo‘lyozmani  o‘qish  yoki  odamlar  yuzini  tanish  darajasida  loyihalashtirishingiz 

kerak.  (Pochta  xodimlari  bunday  skaner  yaratilishiga  umid  qiladilar).  Bunday  tizimga  qanday 

xususiyatlar zarur bo‘lishi mumkin? 

Binokulyar yo‘l-yo‘riqlar 

Bizning  ko‘zlarimiz  bir-biridan  2,5  dyuym  masofada  joylashganligi  sababli  ularning 

to‘rpardalari  atrof-muhit  manzaralarini  biroz  turlicha  qabul  qiladi.  Miya  ushbu  manzaralarni 

solishtirganda,  aynan  to‘rsimon  nomutanosiblik  (ikki  manzara  o‘rtasidagi  farq)  masofani 

aniqlashga yordam beradi. Agar Siz barmog‘ingizni burun uchiga deyarli tegizilgan holda ushlab 

tursangiz,  to‘rpardalarda  barmoqning  2  ta  har  xil  aksi  paydo  bo‘ladi  (Siz  bunga  rasmda 

---

ko‘rsatilgandek,  navbatma-navbat  bir  ko‘z,  so‘ngra  esa  ikkinchi  ko‘z  qisilganda  va 

barmoqlaringiz  ingichka  kolbasa  ko‘rinishida  bukilganda  bunga  ishonch  hosil  qilishingiz 

mumkin). Katta masofada esa, aytaylik, uzatilgan qo‘l masofasida ushbu nomutanosiblik kamroq 

bo‘ladi. 

Idrokning  yana  bir  muhim  xossasi  –  bu  uning  faolligi,  yoki  tanlab  o‘tkazishi.  Bu  xossa 

bizning  istalgan  vaqtda  faqat  bir  jism  yoki  ma’lum  jismlar  guruhini  idrok  qilishimizdan,  real 

olamning  boshqa  ob’ektlari  esa  idrokimizning  foni  bo‘lib  xizmat  qilishidan  iborat.  Xuddi 

shunday,  ma’ruza  tinglab  yoki  kitob  o‘qib  o‘tirganingizda  ortingizda    nimalar  sodir 

bo‘layotganiga e’tibor bermaysiz. SHunday qilib, idrok faolligi tabiati ongimiz tabiati tomonidan 

belgilangan. 

Endi  idrok  turlarini  ko‘rib  chiqamiz.  Hozirgi  zamon  psixologiyasiga  oid  adabiyotlarda 

idrokning  tasniflanishiga  doir  bir  qancha  yondoshuvlarni  keltirish  mumkin.  Tasniflanishlardan 

birining  asosida  idrokda  ishtirok  etuvchi  analizatorlardagi  tafovutlar  yotadi.  Idrokda  qaysi 

analizator  yoki  modallikning  ahamiyatliligiga  muvofiq  ravishda  ko‘rish,  eshitish,  teri-  tuyish, 

kinestetik, hid bilish va ta’m bilish idroklari mavjud. 

Idrokning boshqa tur tasnifining asosini materiyaning mavjud bo‘lish shakllari: fazo, vaqt 

va  harakat  tashkil  etadi.  Bunga  muvofiq  ravishda  fazoviy  idrok,  vaqt  idroki  va  harakat  idroki 

ajratiladi (10.1 rasm).