улардан анча устун булган. Сунгги урта асрларда Урта Осиёлик
олимлар,
тарихчилар, шоирлар уз асарларини Кукол когозига
ёзганлар. Бу когозлардан девонхонада хам кенг фойдаланилган.
Махаллий кулёзма асарлар ва турли хил дипломатик хужжатлар
Кукон когозида ёзилган. XIX аср бошларида Тошкентда булган
сибир казаки Максимов когоз Кукон ва Тошкентда тайёрланади,
деб ёзган эди1.
Кукон когозининг хажми узунлиги 58 см, эни 50 см булган.
Унинг 240 вароги 1 бог булиб, биринчи жах,он уриши арафасида
ва бошларида биринчи нави 6 руб., иккинчи нави 4 руб. ва
учинчи нави 3 руб. турган1
2.
Куконда ипакдан тайёрланган, жуда сифатли когоз хам
булган. Ипак когози жуда киммат булганлиги учун эхтиёж кам
булган. Ипак когози махсус буюртма асосида тайёрланган.
Кукон Урта Осиё хонликлари, Хитой, Х,индистон, Эрон,
Россия ва бошка мамлакатлар билан карвон йуллари оркали
богланган булиб, хонлик улар билан кизгин савдо муносабат-
ларига киришган. Россиянинг Кукон хонлиги билан савдо-сиёсий
муносабатлари бошка Урта Осиё хонликларига нисбатан бироз
сует ривожланган. Бу холатни эса хонликнинг Россиядан
анчагина узокдиги ва Ташкент беклиги оркали ажралиб туриши
билан изохдаш мумкин. Россия билан Кукон хонлиги уртасидаги
савдо ва дипломатик муносабатлар XIX аернинг иккинчи ун
йилликларидан бошлаб жадал ривожлана бошланган. Россия
билан Кукон муносабатлари дастлабки даврларда дустона булиб,
хар икки томон бу алокалардан манфаатдордай к)финган. Аммо,
куп у™ ай бу алокалар урнини
душманларча муносабатлар
эгаллай бошлаган. Чунки XIX аернинг 50-60 йилларига келиб
Россиянинг Урта Осиё хонликларига карши бошлаган биринчи
харбий юришлари айнан шу хонликка каратилган эди. Кукон
хонлиги ва Россия уРтасиДаги савдо-иктисодий ва сиёсий-
дипломатик муносабатлар масаласи рус элчилари ва сайёхлари
хисоботларида, хамда махсус асарларда уз аксини топган.
1 Потанин В. Показание сибирского козака Максимова о Кокандском владении.//
ИРГО. 1860.-С .28.
2 Разводовскин В.К. Кустарное производство бумаги в Узбекистане / / Советская
этнография. Т.З. - М-Л. 1940. - С. 147.
96
Россиянинг Кукон билан алокалари Сибирь оркали амалга
оширилган. 1806 йил 13 январда Сибирь инспекциясининг Россия
коммерция (савдо-сотик) вазири
Н.П.
Румянцевга берган
маълумотида Куконга савдо карвонини жунатганлигини хабар
килган. Бирок, савдогар Куконга етиб келмасдан, Туркистондан
оркага кайтиб кстган. Навбатдаги Россиядан Куконга жунатилган
калугалик савдогарлар Иван ва Аким Свешниковлар карвони
1811 йилда Кукон хонлигига муваффакиятли етиб келишган.
Кукон хонлиги билан савдо-сотикни биринчи марта йулга
куйишга мушарраф булган Иван ва Аким Свешниковлар рус
хукумати томонидан муносиб такдирланган эдилар1.
Россиядан савдо карвони келганлигидан рухданиб кетган
Кукон хони Умархон рус хукуматига Сибирь оркали эркин савдо
муносабатларини йулга куйишни илтимос килиб мурожаат
килган. Бу илтимос Петербург хукмрон
доиралари манфаатларига
мос келганлигидан фойдаланган Александр I уни куллаб-
кувватлаган. Россия империяси Кукон хонлиги билан иктисодий
алокаларни мустахкамлашга алохида ахамият бериб, Кукон
хонлигидан келадиган элчилар ва савдогарларни химоя килиш
йуллари изланган. Урта Осиё ва Сибирь муносабатлари буйича
йирик мутахассис К-Зияевнинг маълумотларига к)фа, Россияга
келган Кукон хони элчиси Шокирбек куконлик савдогарларнинг
Россия империясида эркин савдо килишлари хамда Кукон билан
Россия уртасида савдо апокаларини ривожлантириш учун шароит
яратиш кераклигини билдирган2.
Рус хукумати Россиядан Урта Осиёга жунатилаётган экспе
диция ва элчиликларга махсус топширикдар берган. Хусусан,
1813 йили Сибир корпуси таржимони Филипп Назаров махсус
топширикдар
билан,
Куконга,
яъни
Петропавловскда
Петербургдан келаётган Кукон хони элчисининг улдирилиши
натижасида келиб чиккан можарони хал килиш максадида
келган. Ф.Назаровнинг 1813-1814 йилларда Кукон хонлигига
килган саёхати натижасида, 1821 йилда “Записки о некоторых
народах и землях средней части Азии” китоби нашрдан чиккан.
' Н.А.Халфин. Россия и ханства Средней Азии (первая половина XIX века). -М.
“Наука”, 1974.-С . 223.
; Х.Зияев. Средняя Азия и Сибирь (вторая половина XV1-XIX вв.). - Ташкент,
1964. -С. 50-51.
97
Асар тарихий-этнографик характерга эга.
Китобда куконлик-
ларнинг Кошгар, Хитой, Хива, Бухоро ва Шаркий Эрон билан
савдо алокалари хакида хабар берилади. У Кукон хонининг
элчиларни кабул килиш маросимида иштирок этиб, кабул
маросими чогида Хитой, Хива, Бухоро ва бошка улкалардан
келган элчиларини курган1. Ф.Назаров Уратепа шахри хакида
ёзиб, у ерда ахоли лой (пахса - А.Р.) уйларда яшаб,
хонадонларида пух румоллар тукийди, деб эътироф килади.
Асарда Уратепа ахолиси туркманлар, эронийлар, Бухорога
карашли булган жойлардаги кучманчи араблар билан савдо
килишади, деб таъкидланади.
1826 йили “Азиатский Вестник” журналида эълон килинган
маколада Кукон ахолиси пахта ва ипак етиштириш билан
шугулланиши, куконликлар Хитой, Хива ва Эрон билан савдо
килиши хакида маълумот берилган*
2.
1828 йилда Омск шахрига куконлик
элчилар Садр Гамальдар
Турсунхужа Найзахужа ва Хужа Мир Карбон Мамат Крсимовлар
Россия подшоси Николай I га икки мамлакат уртасида дустона
алокалар урнатиш таклифи билдирилган Кукон хони срлигини
топнгириш учун келган. Осиё департаментида элчилар жуда яхши
кутиб олинган хамда уларга Кукон хонлигидан келадиган
элчилар ва савдогарларни империя уз химоясига олиши билди
рилган, шунингдек Россия-Кукон муносабатларини мустахкам-
лаш ва ривожлантириш таклиф килинган.
Икки давлат уртасидаги келишувга асосан 1829 йил 12
августда Омскдан куконлик элчилар билан хамрохликда Н.И.
Потанин Куконга элчи килиб жунатилади. У Кукон шахрида беш
ой булади ва 1830 йилда юртига кайтиш учун йулга чикади.
Н.И.Потанин саёхати
даврида узи шохлд булган вокеа-
ходисаларни ёзиб колдирган3. Унинг асарида Кукон хонлиги
вилоятларидаги сиёсий ва ижтимоий-икгисодий ахвол, махаллий
йуллар, харбий кушин тузилиши, диний урф-одатлар, усимликлар
дунёси тугрисидаги турли хил маълумотлар камраб олинган.
' Филипп Назаров. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии. -
М.: Наука. 1968.
2 О нынешнем состоянии некоторых областей и городов в Средней Азии
//Азиатский Вестник. Т. 1 .-C II6 ., 1826.- С . 229-230.
5 Записки о Кокандском ханстве, хорунжего Потанина (1830 года) //Вестник
Русского географического общества за 1856 год. КН. VI. - СПб., 1857.
98
Демак, юкорида келтирилган маълумотларга асосланиб Кукон
ва Россия икки давлат уртасида дустона савдо-иктисодий
алокалар урнатилишидан манфаатдор булган. Манфаатдорлик
хисси улар уртасида элчилик ва савдо-сотикнинг ривожланишига
хизмат килган, дейиш мумкин.
A
m m o
,
XIX аср бошларида Россия
билан Кукон хонлиги уртасида бошланган
дустлик мухитидаги
алокалар аср урталарига келиб душманлик кайфияти билан
алмашинади. Россиянинг Урта Осиё худуддарини эгаллаб, сунгра
афсонавий Х,индистонга чикиш орзуси уни жануб томонга
боскинчилик юришларини бошлашга сабаб булди. Россиянинг
Урта Осиё худудларига дастлабки юриши айнан Кукон хонлигига
каратилган булиб, бу харакат хонликнинг тугатилиши билан якун
топган эди.
Do'stlaringiz bilan baham: