Diologik nutq shakli, unda munosabatlarni ifodalash usullari, unda nutq madaniyatiga e’tibor berish

Masalan: ”Mehr- oshkora”

“Muruvvat pinxona” -

Darsda talabalar baholanishi ham noa`nanaviy usulda bo`lib, har bir javobga qarab talabalarga qizil, sariq, yashil kartochkalar berib boriladi.

1. 
   O`tilgan mavzu bo`yicha tarqatmalar quyidagicha bo`lishi mumkin.
   

Tarqatma № 1

1. 
   Nutq deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Rahbar va xizmatchi o`rtasida qanday muomala madaniyati bo`lishi lozim?
   

Tarqatma № 2

1. 
   Til va nutq orasidagi farq nimadan iborat?
   
2. 
   Nutqiy muomala shakllariga nimalar kiradi?
   

Tarqatma № 3

1. 
   Adabiy til qanday ko`rinishlarga ega?
   
2. 
   Mantiqiy nutq qanday bo`ladi?
   

Tarqatma № 4

1. 
   til va tafakkurning bo`g`liqligi va farqi nimada?
   
2. 
   Nutqiy savodxonlik deganda nima tushuniladi?
   

O`tilgan mavzu xulosalanadi, darsga faol ishtirok etgan talabalarga kartochkalar berib rag`batlantirib boriladi.

3. 
   yangi mavzu bayoni: (20 daqiqa).
   

Reja:

1. 
   Diolog haqida ma`lumot
   
2. 
   Diologik matn turlari
   
3. 
   Diologik matnlarda gap qurilishi
   

Diolog grek tilidan olingan bo`lib (Dio – ikki, logos – so`z, nutq). Ikki kishi orasidagi fikr axborot almashinuvi degan ma`noni anglatadi. Diolog ikki yoki undan ortiq shaxs orasidagi uzluksiz nutq shakllaridan biri. U og`zaki nutqning keng tarqaklgan turi sanaladi. Unda har bir kishi so`zlovchi va tinglovchi sifatida ishtirok etishi mumkin.

So`zlovchi va tinglovchi nutqlari replika deyiladi. Replika birinchi shaxs tomonidan suhbatga tortish, chorlash yoki murojaat replikasi.II shaxs tomonidan esa javob replikasi xarakteriga ega bo`ladi. 1 – replika so`rog`i, 2 - replika yuzaga kelishining asosiy omili sanaladi. Replikalar chegarasi birinchi replikaning tugallanish, ikkinchi replikaning boshlanish nuqtalari bilan belgilanadi.

Diologda javob replikasining mazmuni, xarakteri murojaat replikasida qaysi so`zga mantiqiy urg`u tushganligiga bog`liq bo`ladi.

Mantiqiy urg`u gapdagi fikriy jihatdan ahamiyatli bo`lgan so`zning kuchli talaffuz qilinishidir. Bunda so`zlovchi gap ichidagi ba`zi so`zlarning ma`nosini yanada ta`kidlab, kuchaytirib ko`rsatish uchun uni boshqa so`zlarga nisbatdan kuchliroq ohang biklan talaffuz etadi. Nutqda mantiqiy urg`yu tushgan so`z ovozni balandlatish, pastlatish, pauza qilish kabi vositalar bilan ajratib aytilgani uchun tinglovchining diqatini tez tortadi.

Replikada diologik matnda to`liq yoki to`liqsiz gap shakllarida uchraydi. Diologlarda intinatsiya muhim ahamiyatga ega. So`zlovchining o`z hisiyotini ifodalashi uchun ovoz tonini o`zgartirishi, mua`yan istak, niyat harakat natijasida yuzaga keluvchi ovoz tovlanishlari intonatsiyadir. Uning yordamida turli ma`nolar ifodalanadi.

Taklif, munnatdorchilik. Tabrik, taajjub yoki hayratlanish, tilak-istak mazmunidagi diolog replikalarida quyidagi nutqiy mulozanat so`z va iboralari uchraydi.
Taklif.

• 
  Men sizni … taklif etmoqchiman
  
• 
  … ruxsat bering
  
• 
  keling …
  
• 
  marhamat …
  

Minnatdorchilik.

• 
  rahmat, sizdan minnatdorman
  
• 
  boshim osmonga yetdi
  
• 
  hursandman
  
• 
  sizga minnatdorchilik bildiraman
  

Tabrik.

• 
  chin qalbimdan tabriklayman
  
• 
  muborak bo`lsin
  
• 
  qutlayman
  
• 
  ruhsat eting
  

Taajjub, hayratlanish.

• 
  rostdanmi?
  
• 
  nahotki?
  
• 
  Taajjub
  
• 
  aqil bovar qilmaydi
  
• 
  nega endi
  

Diologlar so`zlovchi tomonidan, ya`ni muallif tomondan ham berilishi mumkin. Dramatik asarlardagi qahramonlar diologi persanajlarning asl maqsadlari, niyatlari, intilishlarini, his – tuyg`ularini, fikr va tushunchalarini, ruhiy kechinmalarining va ularning bir birlari - bilan bo`lgan o`zaro munosabatlarini ochib berishga, asardagi voqealarning rivojlanib borishiga yordam beradi. Ya`ni diolog qahramon xarakterini oxchib berishiga xizmat qiluvchi vosita hisoblanadi. Ishtirokchilar diologlari avtor gapi (nutq) shaklida berilib qo`shtirniqqa olinmaydi.