Diohen (diogen) (Miloddan aldınǵı 400-323 jıllar )

DIOHEN (DIOGEN)

(Miloddan aldınǵı 400-323 jıllar )

Grek filosofi sinoplik Diohen kiniklar mektep tiykarlawshisi Antisfenning shákirti edi. Antisfenning óliminen keyin Diohen Korinfga kóship ótedi. Sebebi Sinopda Diohen ózi menen baylanıs qilgulik qandayda bir adam tapolmay qalǵandı. Ol Korinfda ózine turar jay satıp almaydı. Qońaqshıl tanıwlarinikiga da barmay, ashıq aspan astında yashay baslaydı. Talayyin muzdıń jarıǵı ketken ılaydan islengen ıdıs xum oǵan turar jay wazıypasın ótedi.

Diohen hámmege uwlı zatxandalik hám jerkenish menen munasábette bolǵan.

Onıń «Muhabbat haqqında», «Mámleket» («Politiya»), «Edip», «Fiest» (baxıtsızlıq ) atlı dóretpeleri belgili bolıp tabıladı. Diohen pishirilmagan segizoyoqni jeb, tırıspa keseli menen awırıp qalǵan hám opat etken. Birpara dereklerde jazılıwısha, ol nápes qısılıwı áqibetinde turmıstan kóz jumǵan.

Iskandar Zulqarnayn 70 jaslı Diohen menen Korinfda, qala shetindegi sárwi tereklerinen ibarat Kraneon ormanında dús keliwib qalıp, hamsuhbat bolǵan. Ol ózin filosofga ullı shoh Iskandar dep teńitganda, Diohen tap tortmasdan: «Men bolsa kópek Diohenman», — degen eken.

* * *

«Men jalatay bolmaǵan adamdı izlayapman». (Bir kúni Diohenni kunduz kúni qolında janıp turǵan panıs kóterip alıp, neni bolıp tabıladı izlayotgan halda kórediler. Adamlar odan ne etip atırǵanın so'raganlarida, joqarıdagicha juwap qaytarǵan eken).

* * *

Iskandar Zulqarnayn Diohen haqqında sonday degen: «Shoh bolmaǵanimda, Diohenning ornında bolıwdı qáler edim».

* * *

Anton Pavlovich Chexov Diohen haqqında : «Erkin hám tereń pikirlew arqalı turmıstı ańǵarıwǵa umtılıw hám dunyadaǵı aqmaqona yugur-yugurlardan jek kóriw — bular insan zoti hesh qashan túsinip yetolmagan eki jaqsı islik bolıp tabıladı. Siz úsh qabatlı temir qápes ishinde jatqan sıyaqlıńızde da olardıń hár ikkisiga iyelik ete alasız. Diohen ılaydan islengen ıdıs xumda yashasa -de, dunyadaǵı barlıq sultanlardan kóre baxıtlılaw edi».

* * *

Watanlasları Diohenga atab kóplegen misdan islengen estelikler qurdılar. Filosof tuwılıp ósińki qala — Sinopda tiklengen áne sonday esteliklerden birinde tómendegi mazmundagi jazıwlardı oqıwıńız múmkin: «Diohen! Jıllar to'foni tas hám bronzalardı da yemirib taslaydı. Biraq seniń táliymatıń máńgi qalajaq. Sen bizni qánaat etiwge uyretdiń hám de baxtga eltuvchi joldı kórsetding».

* * *

Diohen óz watanınan quvilgach, Afinaga jol aladı. Bul qalada ol Sokrattıń shákirtleri — Aflotun, Aristipp, Esxin, Antisfen hám Evklid Megarayanin menen ushrasadı. Kóp ótpey Antisfendan basqa barlıǵınan ko'ngli suwıydı. Diohen Antisfen menen jan-dildan sáwbetlashar, onıń ózin emes, táliymatın maqtar, haqıyqattı ashıp beretuǵın pikirlergine insanlarǵa payda keltiriwin mudami aytrdı. Diohen Antisfenni jetkilikli dárejede qattıqo'l emeslikte ayblab, onı kúshli shawqım kóterip, ózin ózi esitbeytuǵın urıs gernayına uqsatardi. Antisfen bolsa Diohenning minez-qulıqınan zavqlangancha, taqat menen onıń eskertiwlerine qulaq tutardi.

* * *

Antisfen meni azat etken kúnden baslap men qullikdan qutuldim.

Bul qanday júz berdi? Antisfen maǵan ózimge tiyisli hám biygana zatlardı ajrata biliwdi uyretdi. Baylıq, buyım-mámleket meniń emes; tuwısqanlarım, úrim-putaqlarım, dos hám qádirdanlarım, dańq hám húrmet, sonıń menen birge, doslar menen baylanıs — barlıǵı maǵan biygana.

«Al, sen nege iyelik etiwiń múmkin? Sonı bilgilki, tek qıyallaringgina ózińge tiyisli bolıp tabıladı, — degendi Antisfen. — Olar ulıwma azat hám erkin. Hesh kimge moyin egmaydi. Hesh kim olarǵa ırkinish berip, seni qálewingdan ózgeshe háreket etiwge májbúr ete almaydı».

* * *

Aflotundan «Insan — párlerden erkin eki ayoqli jonivordir», degen tariypni esitken Diohen qorazdıń patini yulib taslaydı -de, Akademiyaǵa keltiredi hám sonday shaqırıq etedi: «Mine, Aflotunning adamı! » (Sonnan keyin adamdıń tariyplerine «Enli tırnaqlı jonivor», degen sóz dizbegi de qosılǵan eken).

* * *

Muhabbattı ashlıq jeńedi, eger ash qalıwǵa kúshińiz yetmasa, sirtmoqni moynıngizga iling, tamam -vassalom.

* * *

Qollanbadaǵı sıyaqlı jasaw ushın yamasa aqlga, yamasa sirtmoqqa ıyelew kerek.

* * *

Diohen zárúrli zatlar haqqında oy-pikir etkende adamlar oǵan qulo

Gr Asamatdin,[12. 01. 21 14:30]

q solmay ótip keteberediler. Sonda ol qushga uqsap chug'urlay baslaydı. Átirapında behisob adamlar toplandı. Sonda filosof tóplanǵanlardıń bo'lmag'ur zatlar ketidan yugurib, zárúrli zatlar ushın bolsa hátte jaylarınan jilmasliklarini aytıp, izza etedi.

* * *

Diohen bir sıqmardan sadaqa soradı. Onıń ekilenip turǵanın kórgen filosof dedi: «Húrmetli zot, men sennen nan ushın sadaqa so'rayapman, sag'ana ushın emes! »

* * *

Diohendan filosofiyadan qanday payda kórgeni haqqında so'raganlarida, ol tómendegishe juwap berdi: «Hesh bolmaǵanda táǵdirdiń hár qanday búklemlerine tayın turıwdı úyrenedim! »

* * *

«Meniń filosofiya menen jumısım joq», deguvchi gey birewge Diohen sonday degendi: «Jaqsı jasaw haqqında qayǵırmas ekansan, jasawdan ne maqset? »

* * *

Diohenni filologlardıń Odissey musibatini izertlew etip, ózlerinikidan xabardar emeslikleri, muzıkashılar ásbaplarınıń tarların sazlap, óz etikaların dúzeta almasliklari, matematikachilarning bolsa aspan daǵı Ay hám Quyashnı gúzetip, ayaqları astında ne bar ekenin kórmesliklari tańlanıwǵa solardi.

* * *

Bir balanıń qısımlap suw ichayotganini kórgen Diohen qaltasınan kesesin aldı -de: «Bala ápiwayılıq bapta mennen de ózib ketti», — dep tastap jiberdi.

* * *

Bir adam qaǵazǵa jazılǵan uzundan-uzaq lekciyasın oqıp bererdi. Qaǵaz oramınıń aqırındaǵı jazıwsız jayǵa kózi túsken Diohen shaqırıq etdi: «Sergek bolıńlar, biradarlar, jaǵa ko'rinayapti! »

* * *

Qaysı waqıtta azanǵı shay qılıw kerekligi jóninde soraw bergen adamǵa Diohen sonday juwap beredi: «Eger bay bolsań, qálegen waqıtıngda, jarlı bolsań, qurbing jetken waqıtta azanǵı shay etiwiń múmkin».

* * *

Kimdir Diohenning quwǵın etilgenin yuziga salıp kamsitganda, ol sonday dedi: «Ey, baxtı qara. Óytkeni, áne sol quwǵın sebepli men filosof bo'loldim-g'oy! »

* * *

Diohen bir háykeldiń aldınan kelip tilena basladı. Odan nege bunday etip atırǵanın sorawǵanda : «Ózimdi biykarlaw juwabına ko'niktirmoqchiman», — dep juwap etdi.

* * *

Diohendan ne nátiyjesinde adamlar tek jarlılarǵa qayır-ehson beriwleri, filosoflarǵa bolsa sıynı ráwa kórmesliklari haqqında sorawdı. Filosof sonday juwap berdi: «Sebebi adamlar qashanlar bolıp tabıladı aqsaq yamasa soqır bolıp qalıwların, lekin hesh qashan oyshılǵa aylanbasliklarini jaqsı biliwedi-de! »

* * *

Iskandar Zulqarnaynning ákesi Makedoniya húkimdarı Faylaqus (Filpp) Korinfga qarsı júriw baslaǵanın hám onda ózine qarsı tayarlıq ketip atırǵanın járiyaladı. Sonda Diohen ózi jasaytuǵınlıq xumni ol jaqtanlıq -berman yumalata basladı. «Nege bunday qilayapsan, Diohen? » dep so'raganlarida: «Házir hámme ózine muwapıq uwayım menen yugurib yuribdi. Áne sonday bir waqıtta meniń biykar otırıwım jaqsı emes. Xumni dumalatishimning boisi, bisotimda sonnan basqa zatm joq! »

* * *

Bir «sakrovchi» Diohenga dedi: «Oha, esiz, sonday quwatlıligingga qaramay, Olimpiada bellashuvlarida qatnasmaysan-de. Eger qatnasqaningda, álbette, birinshi orındı alǵan bolar eding».

— Men Olimpiada bellashuvlaridan da áhmiyetlilew jarıslarda qatnasaman, — dedi filosof.

— Qanday jarıs ol? — tushunolmay soradı «sakrovchi».

Diohen minnet gápomuz bas chayqab dedi:

— Óytkeni, jaqsı bilesiz-g'oy, men jaman qulıqlar menen bellashaman.

* * *

Diohenning sonday hikmetli ráwiyatı bar:

— Behisob baylıq iyesi bolǵan bir adam jer júzindegi barlıq mámleketlerden hámeli, jası, jinsi, tili túrlishe bolǵan qonaqlardı chorlab, úlken ziyapat berdi. Bul saqıy zot qonaqlardıń hár birin óz didiga uyqas áwesek tamaqlar menen siyladi. Qonaqlar ráhátlanib awqatlanıp, úy iyesine minnetdarshılıq bildiriwdi. Biraq qonaqlar arasından bir adam aldına qoyılǵanına qánaat etpey, qońsılaslarınıń, ázzi hám de hálsiz gey birewlerdiń, hátte gódeklerdiń awqatına shań saldı. Ol burnidan chiqquncha awızına awqat tiǵiwtiraverdi... Qıssadan úles mınada, behisob baylıqlar iyesi hám reyimli adam — tábiyaat bolıp tabıladı, otırıspaǵa kelgen qonaqlar — jer júzindegi barlıq xalıqlar, ashkóz adam bolsa ózinden ázzilerdiń barlıq zatın tartıp olguvchi bay gey birewler bolıp tabıladı.