kelib chikishi xakida turlicha fikrlar mavjud Sufiy mualliflari kupincha uning kelib chikishini
SFV(sof bulmok) uzagidan eki «axl as-suffa»ga etgishli deb ta`kidlaydilar. Garbiy evropa
tadkikotchilari to XX asrga kadar uning kelib chikishini Yunoncha sofia –«xikmat» suzidan
kelib chikkan degan fikrga moyil bulishgan. Endilikda urta asr musulmon olimlari ta`kidlagan bu
suzning «suf» (jun) suzidan kelib chikkanligi xakidagi fikrlari umum kabul kilingan fikr
xisoblanadi. Chunki sufiylarning asosiy belgilari ularning dagal jundan kiyim kiyishlari edi.
Shimoliy Arabiston va Suriyada xristianlikning turli sektalariga mansub jaxongashta monax va
Tasavvufga asos bulgan tarkidunechilik kayfiyatlari deyarli islom bilan bir davrda yuzaga
vafotlari VII asrning ikkinchi yarmi) kabi saxobalri xisoblanadi. Ammo islomdagi asketik-mistik
okimning shakllanishi VIII asrning urtalari IX asrning boshlariga tegishli. Bu davrda sufiylar
katoriga muxaddislar, korilar, kussoslar, Vizantiya bilan chegara urushlarida katnashgan
jangchilar, kosiblar, tijoratchilar, shu jumladan islomni kabul kilgan xristianlar kirganlar. Bu
davrda sufiy eki at-tasavvuf terminlari xali keng tarkalmagan edi: uning urniga zuxd
(tarkidunechilik) eki zoxid, obid suzlari ishlatilar edi. Islomdagi bu mistik-asketik okimning
paydo bulishi va tarakkiy etishiga musulmon jamiyattidagi birinchi ikki asr davomidagi siesiy-
ijtimoiy bekarorlik, diniy xaetning murakkabligi. Uning natijasida kelib chikkan ma`naviy-
goyaviy izlanish va boshka dinlarning xususan xristianlikning ta`sirini kursatish mumkin.
Ilk davr sufiylarining anikrogi zoxid va obidlarining uziga xos xususiyatlaridan – Kur`oni
Karim oyatlari ustida chukur fikr yuritish, Kur`on va Paygambar a.s. sunnatlariga kat`iy amal
kilish, kechalarini nafl ibodatlar bilan bedor utkazish, kunduzlari ruza tutish, xaet lazzatlaridan
voz kechish, gunoxdan saklanish, xokim va xarbiylardan uzini uzok tutish, xalol va xarom
orasini juda uzok tutish, uzini Allox ixtieriga topshirish va xokazolarni ta`kidlash mumkin.
Sufiylik ta`limotlari mu`taziylardagi mavxum iloxietga oid fikrlar, obruli shaxslarga kur-
kurona taklid kilish, mukaddas matnlarga suzma-suz itoat etishdan farkli ularok, insonga asosiy
ob`ekt sifatida karaydi; insonning amallarini boshkaradigan ruxoniyatining mayda kirralarini
xam chukur taxlil kilish, shaxsiy kechinmalarga e`tibor bilan karash va diniy xakikatlarni chukur
xis kilish ulargi xos xususiyatlardan edi. Shuning uchun xam ziyrak psixolog, «ilm al-kulub va-l-
xavotir» - «kalblar va fikrlar ilmi»ga asos solgan al-Xasan al-Basriy bekorga sufiylikning
asoschilaridan xisoblanmaydi.
Al-Xasan al-Basriyning asxoblari, basralik zoxidlar Rabox ibn Amr, Rabi`iy al-Adaviy,
ad-Doroniylarning (VIII-IX asrlar) va`z va ma`ruzalarida Alloxga bulgan sof muxabbat, unga
yakinlashishga bulgan intilish xakidagi fikrlar paydo buldi.
Usha davrdan boshlab ular sufiylikka anik mistik xarakter bagishlab, sufiylik
mafkurasining uziga xos xususiyatiga aylandi. IX asr davomida Tasavvuf nazarieti va amalietini
ishlab chikish uchun kizgin xarakatlar davom etdi. Basra bilan bir katorda Bagdod va Xurosan
sufiylik maktablari eng nufuzli maktablar sifatida yuzaga keldi. Ularning namoyandalari
avvalgidek sufiyning ichki dunesiga asosiy e`tiborni karatar edilar. Ularning «axvol»,
«makomot»lariga batafsil tavsiflar berdilar. Boshka mistik ta`limotlar kabi unga sufiy bosib
utganida «dune gunoxkorligidan» poklanib, iloxietga yakinlashishiga sabab buladigan yul
sifatida kuradilar. «Niyatlar» xakidagi ta`limot yanada chukurlashtirildi. Bunda uz-uzini nazorat
(murokaba, muxosaba) kilishga erishish uchun uning «ixlos» va «sadokat» bilan bulishiga asosiy
urugni berdilar. Bagdodlik iloxietchi al-Muxosibiy tomonidan shakllantirilgan bunday
ta`limotning Xurosanda kuplab tarafdorlari topildilar va ularni «malomatiylar» deb atadilar.
Tasavvufda Alloxga etishish fakatgina yuzini kurish bilan emas, unga kushilib ketish
(fano\bako) bilan bulishi xam mumkin degan fikr ilgarri surildi. Mansur al-Xalloj, ibn Ato, Ayn
al-Kudot al-Xamadoniy kabi kishilarning katl etilishi boshka sufiylarni xusherlikka chakirdi.
Tasavvuf manbalarning keltirishicha ba`zi musulmonlar kalom va mantik ilmlardagi turli
kurinishdagi tortishuvlardan, kuruk baxslardan uz kalblarini saklab Allox taoloning muxabbati
yulida zuxd va takvoni uzlariga kasb kilb oldilar. Bu kabi kishilarga "sufiy" deb nom berildi.
Islom dinida birinchi sufiy nomini olganlardn Abu Xoshim Shomiy (vaf. 160\776-77y) tasavvuf
usuliga birinchi marta sharx bergan kishi Imom Molikning shogirdi bulmish Zunnuni Misriy
(vaf. 256\869-70 y) minbardan turib birinchi marotaba tasavvufga chakirgan kishi Shibliy,
tasavvuf usulini kengaytirib tartibga solgan kishi Junayd Bagdodiy edi. Aellardin birinchi sufiy
bulgan kishi Robi`a Adaviyyidir. Umumaon olganda tasavvufning rivojlanish yuli islom
tarixining ajralmas bir bulagidir.
Movorounnaxrga sufiylik Eron rokali kirib kelgan. Movorounnaxrda juda keng tarkalgan
sufiylik koim akoid olimi Shayx Abu Yakub Yusuf al-Xamadoniy (vaf. 535\1140-41)
maktabidan boshlangan. Yusuf Xamadoniyning maktabi ikki tarmokka ajralgan edi.
1.
«Xurosan madrasasi» ya`ni shaxar va shaxar atroflarida rivojlangan va xalk orasida
keng tarkalgan. Bu okimga Xuja Yusuf Xamadoniyning mashxur shogirdi Xoja Abd al-Xolik al-
Gijduvoniy (vaf. 1179y) murshidlik kilgan. Keyinchalik bu okimga Xoja Muxammad Baxouddin
Nakshband (1318-1389) murshidlik kilgan va bu davrda nakshbandiyya tarikati butun islom
olamiga tarkalgan.
2.
Shayx Axmad Yassaviy (1105-1166) va uning shogirdlari nomi bilan boglikdir.
Axmad Yassaviy sufiylik tarikatining targibotchisi bulish bilan birga shoir xam edi. U kadimiy
uzbek tilida ijod kilgan. Yassaviy asarlari majmuasi 1878 yili nashr etilgan «Devoni xikmat»
nomi bilan ma`lum.Bu asar islom mafkurasining sodda ifodasi bulib, sufiylik asoslarini targib
kiladi. Uning fikricha, dunening noz-ne`matlarini suragan kishi sufiy emas, balki zuxd va
takvoni ixtier etib, umrini toat ibodat xamda yigi bilan utkazgan kishi sufiydir. Uning «Xikmati»i
xalk orasida mashxurdir. Yassaviyya tarikati XII asrda Movorounnaxrda paydo bulgan xam keng
eyilgan. Yassaviylik ruxiy osoyishtalikka, sufiylik yuliga krishga, pirning raxbarligida
«kamolot» sari borishga da`vat etgan. Yassaviyya keyinchalik nakshbandiyya tarikati bilan
birlashib ketgan.