|
2. Animizm (latinsha anиma- rux, jan ma`nisinde) ruxlardin` bar ekenligine isendiriw. Adamlar tabiyattin` ilahiy ku`shi, ruxin qorshag`an taw, da`r`ya, tog`ay, tas h.t.b. barlig`in solarg`a tabinip, haqina duwa oqip, ha’r tu`rli ma`resimler o`tkergen. Totemizm ha’m animizmge baylanisli Orta Aziya xaliqlarina ko`plegen u`rp-a`det, da`stu`rleride ushirasadi.
3. Shamanizm yamasa siyqirli («shaman» so`zinin` tungus tilinen awdarmasi «siyqirliq» ma`niste) shamanlar, a`dette belgili ritual ha’reketler arqali dawis shig`arip, qosiq aytip, oying`a tu’sip, sekirip, nag`ara, qon`irawlar, namalar shertip o`zin ilahiy ruxlar, du’nyasi menen baylanisqan, tilleskendey taqilette “siyqir” ko`rsetip adamlar isenimine diqqatina, oy pikirine ta`sir etken. Ilahiy ku’shler menen bunday baylanisinin` usili, joli turmista na`ma`lim, aldin ala bilmeytug`in sharayatilardan kelip shiqqan. Qaraqalpaqstanda porxanlar, Sibirdegi shamanlardan ayirmashilig`i az bolsada belgili waziypalar funktsiyalar atqarg`an edi. Biraq shamanlar a`yyemgi zamanlarda adamlardin` pikirlewin, sanasin isenimin bekkemlewde ulken rol atqarip, u’lken a’hmiyetke iye bolg`an. Siyqirliliq ko`rsetiwde ko`plegen maqsetler qoyilg`an, solardan: ziyan keltiriwshi, a`skeriy siyqirliq, muxabbat, den sawliqqa, awirg`an adamdi emlewge ha’m hawa rayina ta`sir etiwge baylanisli tu`rde ta`sir etip atirg`an.
4. Fetishizm (frantsuzshadan alinip tumar) jansiz zatlarg`a isenim. Misali, ha`ykeller, su’wretler, tumar, ko`z monshaq h.t.b. muxaddes ilahiy ku’shke iye dep tusindiriledi. Solay etip a`yyemgi da`wirdegi diniy tusiniktin` elementleri adamnin` o`mir su’riwine, jasawina turmis ta`rzine ta`sir etiw arqali belgili isenimlerdi, ruwxiy keshirimlerin, du’nyag`a ko`z qaraslarin, o`z-ara qatnasiqlarin retlestiriwge xizmet etken.
Yaxudiylik dini
A`yyemgi dinlerden basqa ha’r tu`rli milliy dinlerde qa`liplesti. Yaxudiylik dunyada ken’ tarqalg’an dinlerdin’ biri. Ha’zirgi ku’nde Izrayilda 4,7 mln adam (xaliqtin’ 80 %), AQSH ta 6 mln (40 % Nyu-Yorkda), Rossiyada 1,5 mln, Frantsiyda 0,6 mln, Angliyada 0,4 mln ha’m basqa ma’mleketlerde jasaydi.
Yaxudiylik dini eramizdan buring`i 2-min’ jilliqlardin` aqirinda Palestinada qa`liplesti, jeke qudayliq ideyasina u’gitleydi. Yaxudiyliktin` muxaddes kitaplari «Tawrat» (Musa payg`ambar ta`repinen), «Bibliya» payda bolg`an. Onin` ag`imlari ekige bo`lingen. Al, a`yyemgi ag`imlari: Saduqiyler, Farziyler, Esseyler dep ataladi. Bul dinnin` o`zine ta`n bolg`an u`rp-a`detleri, da`stu`rleri, bayramlari da bar. Yaxudiylik dini 4 tiykarg’a tayanadi:
1.A’lemdi jaratqan jalg’iz quday Yaxvege iyman keltiriw. Yaxve so’zi “parwardigar, rabb” ma’nisin bildiredi. Yaxudiylik ta’liymatina ko’re quday Yaxve adamlardi jaratiwdi ekshembiden baslap jumag’a shekem dawam etken. Shembi ku’ni dem alis ku’ni esaplanadi. Yaxudiylerde shembi ku’ni ulli ku’n bolip, hesh bir iske qol urmaydi.
2.Yaxudiyler o’zlerin du’nyadag’i xaliqlar ishinde en’ ullisi, quday ta’repinen sanalg’an dep biliwi.
3.Mиssiya-qutqariwshinin’ keliwi haqqinda.
4.Aqiretke iseniw (onin’ tiykarlari Talmudta berilgen)
Yaxudiylik ta’liymati boyinsha Musa payg’ambar Tur tawinda quday Yaxve menen ushirasqanda og’an quday 10 lavha bergen. Onda 10 na’siyat berilgen bolip, yaxudiyler og’an qatan’ a’mel etken.
Yaxveden basqani iloh dep bilmew;
But, sa’nem, su’wretlerge siyinbaw;
Biykardan biykarg’a quday ati menen ant etpew;
Shembi ku’nin hu’rmet etiw ha’m bul ku’ndi qudayg’a bag’ishlaw;
Ata-ananin hu’rmetlew;
Nahaq adam o’ltirmew;
Qiyanet etpew;
Urliq islemew;
Jalg’an guwaliq bermew;
10. Jaqinlarinin’ zatlarina ko’z alayttirmasliq.
Yaxudiylerdin’ muxaddes kitaplari ekew bolip, olardin’ birinshisi b.e.sh. XIII a’sirde jasag’an ha’m Izrayil xalqin Misirdan alip qaship ketiwge basshiliq qilg’an Musa payg’ambarg’a Tur tawinda berilgen Tora (Tavrot), ekinshisi jazba derek Talmud.(b.e.sh. IV a’sirde ju’zege kelgen). Yaxudiylerdin’ en’ itibarli bayrami Peysax bolip, bul Misirdan qulliqtan qaship qutilg’anliq mu’nasibeti menen o’tkerilgen. Pasxadan son’ 50 ku’n o’tip, Shabuot bayrami bolip, ol Musag’a Tora tawinda muxaddes kitaptin’ beriliwi mu’nasibeti menen o’tkeriledi. Orta Aziyag`ada bul din jetip kelip tarqag`ani boyinsha mag`liwmatlar bar.
Hindstang`a ta`n bolg`an din bul induizm veda ha’m braxmanizm ideyalarinin` evolyutsiyasi na`tiyjesinde b.e.deyingi 1min`inshi jillar ortasinda payda bolg`an edi. Iudaizm trimurti kontseptsiyasina negizlenedi. Du’nya, a`lemdi, o`mirdi Braxma do`retken, onin` ja`ne de Vishnu ha’m Shiva qudaylari da bar. Braxma a`lemdi do`retiwshi, Vishnu du’nya nizamin uslap turiwshi, Shiva kosmosti joq etiw qudiretine iye. Sonin` ushinda iudaizmde vishnizm, shivaizm, eki ag`imlari bolip qa`liplesken. Bul dinnin` ideyalari Vedalar (sanskrit tilinde Boljaw ma`nisinde) tiykarinda 33 dana, ayirim dereklerde 333 yamas 3339 a`psanaliq qudaylar tuwrali rawayatlardi o`z ishine aladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
