Dinshunoslik fanidan Oraliq nazorat savollari
1. Dinshunoslik fanining maqsad va vazifalari.
«Dinshunoslik» fanini o'qitishdan maqsad - talabalarga diniy va milliy qadriyatlarning tarixan
mushtarakligi, ularning umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg'unligini tushuntirish, ularda diniy
bag'rikenglik madaniyatini, dinga nisbatan to'g'ri yondashuvni shakllantirish va jamiyat uchun yuksak
ma'naviyatli kadrlarni tayyorlashdan iborat. «Dinshunoslik» fanining vazifasi - talabalarga
hozirgi davrdagi dinlarning ma'lum xalq hayotida tutgan o'rni haqida umumiy nazariy
tushunchalar berish, ularning davlat va din munosabatlari, dinlararo bag'rikenglik g'oyasi va
madaniyati to'g'risidagi tasavvurlarini boyitish, shu bilan birga:
? dinning jamiyatga ijtimoiy, ma'naviy, ruhiy ta'siri haqida bilimlar berish;
? ibtidoiy diniy tasavvurlar, milliy va jahon dinlari ta'limotlari haqida ma'lumot
berish;
? dinning mohiyati va uning kishilik jamiyati taraqqiyotidagi turli tarixiy bosqichlarda
tutgan mavqei haqida tushuncha berish;
? jamiyatni ma'naviy jihatdan kamol toptirishda diniy qadriyatlarning ahamiyatini
yoritish;
? dunyoviy davlat va dinning o'zaro munosabatlarini yoritib berish;
? diniy aqidaparastlik, ekstremizm va fanatizm kabi salbiy illatlar mohiyatini yoritish
va ularga qarshi g'oyaviy immunitetni shakllantirish;
O'zbekiston Respublikasida dinga nisbatan munosabatning tubdan o'zgarganligi, xususan, islom
dini qadriyatlarini tiklash yo'lida qilinayotgan ishlar haqida keng tasavvur hosil qilish.
2. Dinshunoslik fanining sohalari
Dinshunoslik tarix, falsafa, psixologiya, sotsiologiya, arxeologiya va boshqa ijtimoiy fanlar
bilan mustahkam bog'liqligi dinshunoslik nazariyasini boyitishga xizmat qiladi. Shundan kelib
chiqqan holda, dinshunoslik fanining Dinshunoslik fanining yuzaga kelishi kabi sohalari mavjud.
Din fenomenologiyasi. Fenomen, namoyon bo'luvchi, ko'zga ko'rinuvchi narsa bo'lib, fenomenologiya
ko'zga ko'rinuvchi narsaning sistematik shaklda tadqiq qilinishidir. Dinning ko'zga ko'rinuvchi,
tashqarida aks etuvchi jihatlarini o'rganuvchi ilm sohasiga «Din fenomenologiyasi» deyiladi.
Din fenomenologiyasi, tarixiy shakllanishlarni e'tiborga olmagan holda diniy fakt va
voqelikning bizga namoyon bo'lgan jihatlarini asosiy o'ringa ko'taradi. Turli dinlarning
ibodat va marosimlarini, muqaddas joy, zamon, narsa va shaxsiyatlarini tadqiq qilib,
mushtarak jihatlarini topishga harakat qiladi.
3. Din va dinshunoslikning vujudga kelishi
Din va dinshunoslik atamalarining ta'rifi. Din arabcha so'z ekani barchaga ma'lum. Lekin, din
tushunchasini to'liq anglab olish uchun, uning ham lug'aviy, ham istilohiy ma'nolarini alohida-
alohida olib tanishib, tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.
Arab tilidagi manbalarda qayd etilishicha, din so'zi «???» («da'na») fe'lidan yasalgan bo'lib,
«kimgadir bo'ysunmoq, bo'yin egmoq, itoat etmoq, kimdandir qarzdor bo'lmoq, e'tiqod qilmoq,
qilgan ishiga yarasha mukofotlamoq»; «diynun» so'zi esa, «din, imon, ajr-mukofot, qilingan
ishga yarasha berilgan haq» kabi ma'nolarni bildiradi.
O'zbek tili lug'at adabiyotlarida «din» - ishonch, ishonmoq, e'tiqod, mulk, hukm, hisob, jazo,
tadbir, bo'ysunish, itoat qilish, ibodat, parhez, yo'l tutish, odat qilish, e'tiqod qilish
ma'nolarini bildirishi keltirib o'tiladi.
4. Dinning mohiyati va jamiyatdagi funksiyalari
Dinning jamiyatdagi funktsiyalari. Dinning «funktsiya» va «rol`» tushunchasini farqlash lozim,
ular bir biri bilan bog'liq, lekin o'xshash emas. Funktsiya - bu dinning jamiyatdagi harakat
usuli bo'lsa, rol` - bu funktsiyani bajarish natijalarining jami yig'indisidir. Dinning bir
nechta funktsiyalari mavjud: dunyoqarashni shakllantirish, kompensator, kommunikativ, regulyativ,
integrallash-dezintegrallash, madaniyatni targ'ib qilish (kul`turotransliruyushaya),
legitimirallashtirish-legitimiralni olib tashlash.
Dunyoqarashni shakllantirish funktsiyasi dinda inson, jamiyat, tabiatga nisbatan aniq bir
qarashlarning turlari mavjudligi tufayli amalga oshiriladi. Din hayotni (mavjudotni) ma'lum
nuqtai nazardan tushunish (dunyoni to'la va undagi ayrim hodisa va jarayonlarni alohida
tushuntirish), dunyoni kuzatish (his qilish va idrok etish orqali dunyoni aks ettirish), dunyoni
his qilish (hissiy qabul qilish yoki rad etish), dunyoviy munosabat (baho berish) va hokazolarni
o'z ichiga oladi. Diniy dunyoqarash Yaratganga nisbatan eng oliy tuyg'u va mezonlarni
belgilaydi. Bunda mavjud borliqqa tushuncha berish dinga ishonganlar uchun turli cheklashlar
doirasidan chiqish imkonini beradi, yorqin kelajak, huzur-halovatga erishish uchun umid, azob-
uqubat, baxtsizlik, yolg'izlik, tushkunlikdan ozod bo'lishni qo'llab¬-quvvatlaydi.
5. Dinlar tasnifi
Dinlarni tasniflash. Dinshunoslar turli ilm-fan soha vakillari bo'lib, dinlarni o'zlari xos
bo'lgan ilm yo'nalishi nuqtai nazaridan o'rganib, turlicha yondashganlar. Shuning uchun ular
o'rtasida ba'zi ixtiloflar bo'lishi tabiiydir. Masalan, din tarixi bilan shug'ullanuvchi olimlar
dinlarning yuzaga kelish tarixiga ko'ra davriy jihatdan yondashib tadqiq etganlar. Boshqa bir
guruh olimlar dinlarni paydo bo'lgan va tarqalgan mintaqalariga ko'ra tadqiq etganlar. Ayrim
dinshunoslar diniy nuqtai nazardan yondashib, dinlarni o'rganganlar.
Jumladan, Yoakim Vax (Joachim Wach), dinlarni «asoschisi bor dinlar», «an'anaviy (rasm-
rusumli) dinlar»ga, Gustav Menshing esa «milliy dinlar», «jahon dinlari» ko'rinishida ikkiga
bo'ladi. Annemari Shimmel` esa dinlarni - ilk-qabilaviy, milliy, jahon dinlari, deb uchga
bo'ladi. Shu bilan birga ba'zi tadqiqotchilar quyidagi tasnifni keltiradilar:
1. Sakramental (diniy marosim va rasm-rusumlarga tayanuvchi) din,
2. Profetik (Payg'ambarlarga tayanuvchi) din,
3. Mistik (ruhiy olamga yo'naltirilgan) din.
6. Dinning ibtidoiy shakllari
Ibtidoiy odamlarning diniy e'tiqodlari totemizm, animizm, fetishizm, shomonlik, magiya
(sehrgarlik) shakllarida tarqalgan. Ularning ba'zi bir elementlari hozirgi zamon dinlarida
ham uchraydi.
Totemizm - hindlar tilidagi "O totem" (uning urug'i) degan so'zdan kelib chiqqan. Totemizm
ibtidoiy g'oyat sodda diniy e'tiqodning bir turi bo'lib, qadimgi zamondagi urut-qabila
a'zolarining muayyan bir hayvon, o'simlik bilan g'ayritabiiy aloqasi, yaqinligi, qon-
qarindoshligi bo'lgan deb, bu hayvon va o'simliklarni muqaddaslashtirishdan iboratdir.
Totemizmning muayyan kishilar guruhining tabiat, binobarin, tashqi muhit bilan bog'liqligini
ifodalovchi dastlabki shakllaridan edi. Har bir kabila yoki urug' o'z sharoitini hamda
imkoniyatlarini ko'zda tutib, ba'zi hayvonlarni ovlar va ular haqida yetarli ma'lumotlarga
ega edi. Bunday hayvonlarni yaqindan bilish ularning urug' bilan yaqinligi yoki qon-
qarindoshligi bo'lsa kerak, degan tasavvurni keltirib chiqargan. Natijada ba'zi hayvonlar,
ksyinchalik esa o'simlikning ba'zi navlari ham muayyan urug' a'zolarining ajdodi-totemidir,
degan tasavvur shakllanishiga olib kelgan. Shu boisdan keyinchalik urug' a'zolari totemning
"yordamiga" ko'z tikkanlar, uni muqaddaslashtirib, o'z homiylari deb hisoblanganlar, sehr yo'li
bilan unga ta'sir qilishga uringanlar. Totemga sajda qilingan, u himoya qilingan,
e'zozlangan, uni o'ldirish, iste'mol qilish man etilgan. Faqat ayrim hollarda, ya'ni tantanali
kunlarda totem hisoblangan hayvon yoki o'simlikni maxsus rasm-rusumga rioya qilingan holda
iste'mol qilish mumkin bo'lgan. Urut a'zolarida shundagina totemning kuch-quvvati kishilarga
o'tadi va u kelgusida ham urugaing homiysi bo'lib qoladi degan tasavvur bo'lgan.
7. Hinduiylik, jaynizm, sikxizm ta’limotlari
Hinduizm - hozirgi Hindistonda tarqalgan din shaklidir. U eramizdan oldingi dinlar -
braxmanizm va vedaizmning evolyutsiyasi natijasida eramizning birinchi ming yilligi o'rtalarnga
kelib shakllangan. Shu davrdan boshlab hinduizm hukmron dinga aylangan. Hozirgi vaqtda
Hindiston aholisining o'rta hisobda 80 dan ortiqrok foizi hinduizmga e'tikod qnladi.
Jaynizm - dinning asoschisi sifatida e'tiqod qilinadigan yarim afsonaviy payg'ambar - Jina
nomi bilan atalgan bo'lib, eramizdan oldingi VI asrda paydo bo'lgan. Jaynizm braxmanizmdagi
kishilarni tabaqalarga ajratish sistemasiga qarshi paydo bo'lgan. Uning ta'limotida 24
payg'ambarga, ayniqsa oxirgi payg'ambar - Vardxamana Maxaviraga sig'inish talab etiladi.
Sikxizm - (sikx - o'quvchi demakdir) XV asrning oxiri va XVI asrning boshlarida Shimoliy-
G'arbiy Xindistonda hinduizmga qarshi yo'nalish sifatida paydo bo'lgan. U mayda hunarmand va
savdogarlarning feodal zulm va jamiyatning tabaqalanishiga qarshiligini o'zida aks ettirgan.
8. Konfusiylik, daosizm, sintoizm ta’limotlari
Konfutsiychilik. Bu oqim qadimga Xitoyda eramizdan avvalgi VI-V asrlarda
paydo bo'lgan. Keyinchalik diniy mazmun kasb etgan bu ta'limotga ma'rifatparvar Konfutsiy
(Kun-Szi, 551-479 yillar) asos solgan.Konfutsiychilik ta'limotida dunyoqarash masalalariga
emas, balki ijtimoiy axloq muammolariga ko'proq o'rin berilgan. Unda "axloqli kishi" bo'lish,
donishmandlardan ta'lim olish haqidagi goyalar ilgari suriladi. Bu ta'limotga ko'ra jamiyatda
hukm surgan "jen`" insonparvarlikka rioya qilmog'i lozim. Bu esa kamtarlik, onglilik,
vazminlik, mehribonlik, odillik, saxiylikdan iborat. Inson "jen`" qonunini o'zlashtirish uchun
jamiyatda tutgan o'rniga qarab "li" me'yorlarini bajarishi talab etiladi. An'analar, urf-
odatlar shunga muvofiq belgilanadi. Past tabaqa xalqning "axloqiy ulug'" boshliqlarga itoat
qilishi zarurligi shu bilan oqlangan.
Daosizm - Eramizdan oldingi IV-III asrlarda Xitoyda paydo bo'lgan yarim falsafiy, yarim
diniy, sinkretik ta'limot. Uning tub g'oyasi moddiy olamdagi buyum va hodisalar turli-
tumanligining mohiyatini ta'minlovchi, ularning mavjudlik sababi va manbaini tashkil etuvchi
"dao" to'g'risidagi tasavvurlardan iborat. Eramizning II asriga kelib bu ta'limot asosida
diniy qarashlar ham shakllangan va u daosizm nominn olgan. Bu din qadimgi dune faylasufi Dao
Szi nomi bilan bog'liq "Dao de szin" kitobidagi ta'limotga asoslangan.
Sintoizm (sinto - xudolar yo'li demakdir). Yaponiyada keng tarqalgan, an'anaviy milliy
xarakterdagi dinlardan biri. Bu din ilk feodalizm davrida (VI-VII asrlar) rivojlangan va
urug'chilik, qabilachilikka xos animistik va shomonlik marosimlari yig'indisidan iborat holda
vujudga kelgan. Sintoizm ta'limotida Yaponiyada joriy etilgan ijtimoiy-siyosiy tartibning
mustahkamligi va o'zgarmasligiga, quyosh tangrisi - Amaterasuning' naslidan deb hisoblangan
yapon imperatori - Mikado hokimiyatining iloxiyligiga ishonish, imperator ajdodlarini muqaddas
deb tan olish, ajdodlar sharafiga tayinlangan oila-urug' marosimlarini bajarish kabilar asosiy
o'rin egallaydi.
9. Yahudiylik dini, tarixi, ta’limoti
Iudaizm - eng qadimgi dinlardan bo'lib, eramizdan oldingi XIII asrda yahudiylarning milliy
dini sifatida vujudga kelgan. Bu din o'zining asosiy aqidalarini bevosita o'sha davrda mavjud
bo'lgan politeistik dinlardan olgan. Uning paydo bo'lishi va mustaqil monoteistik din
sifatida maydonga chiqishi markazlashgan yahudiy davlatining tashkil topishi bilan uzviy
bog'liqdir.
Hozirgi Falastin hududida qadimgi zamonlarda dehqonchilik va chorvachnlik bilan shug'ullangan
ko'chmanchi yahudiy qabilalari yashagan. Bu qabilalarda din sifatida animizm, magiya, fetishizm,
sehrgarlik va turli o'simlik hamda hayvonlarga sig'inish hukmronlik qilgan. Yahudiy qabilalari
o'zlarini muayyan hayvonlarning nomlari bilan ataganlar. Iudaizmning "muqaddas'' kitoblar
to'plamida hayvonlarni va o'simliklarni, tabiatdagi dahshatli, stixiyali kuchlarni, arvoxlarni
va boshqalarni e'zozlash izlari bor.
Iudaizm tarixi davomida uning bir qancha mazhab va yo'nalishari paydo bo'lgan. Iudaizmda XX
asrda vujudga kelib, faoliyatini hozirgacha davom ettirayotgan islohotchilar dinni
zamonaviylashtirishga intildilar va Turli tangliklar iudaizmni o'z sistemasiga ba'zi
tuzatishlar kiritishga majbur etdi.
10. Zardushtiylikka oid qarashlar
Iudaizm tarixi davomida uning bir qancha mazhab va yo'nalishari paydo bo'lgan. Iudaizmda XX
asrda vujudga kelib, faoliyatini hozirgacha davom ettirayotgan islohotchilar dinni
zamonaviylashtirishga intildilar va Turli tangliklar iudaizmni o'z sistemasiga ba'zi
tuzatishlar kiritishga majbur etdi.
Shunday qilib, Zardushtiylik eradan avvalgi VII-VI asrlarga xos bo'lgan din sifatida undan
oldingi urug'-qabilachilik dinlari negizida paydo bo'lgan yakka xudolik dini bo'lgan. U
eramizning to VII-IX asrlarigacha turli shaklda davom etib, so'ngra uning o'rnini islom
egallagan. U dastavval Xorazm vohasida shakllanib, Yaqin va O'rta Sharqgacha tarqalib, ayrim
asoratlari haligacha sakdanib kelmoqda.
11. Buddaviylikning vujudga kelishi, ta’limoti
Buddaviylikning asoschisi miloddan avvalgi 1-ming yillikda yashagan Budda hisoblangan. U
tarixiy shaxs bo'lib, 80 yil yashagan. Uning xususida turli rivoyatlar mavjud. Uning nomi hind
tilida nurlangan, oliy haqiqatga erishgan degan ma'noni anglatadi. Rivoyatlarga qaraganda,
keng ma'noda ko'p marta ilohiy tug'ilishlar tufayli mutloq barkamollikka erishgan; boshkalarga
ham diniy najot yo'lini ko'rsata oladigan odam bo'lgan.
Buddaviylik diniy ta'limotining asosiy manbai muqaddas kitob - "Tripitaka" (Uch savat
donolik) deb atalgan. Bu ta'limotda Budda uchta savatda ta'limot qoldirgan deyiladi.
Birinchi savat -Vinoyapitana (pand - nasihatlar, axloqiy me'yorlar); ikkinchi savat
Sutgapitaka (duolar, dostonlar); uchinchi savat Abxidhammapitaka (diniy-falsafiy masalalar
bayoni) lardan iborat.
Buddaviylik ta'limotida har qanday borlik (moddiylik) barcha ko'rinish va shakllardagi har
qanday haet - hamma mavjudodlarga azob beruvchi yomonlikdir. Yomonlik va azob-uqubatlarning
sababi - insonning va barcha tirik mavjudotlarning bu dunyoga qayta tug'ilib kelish dunyosi
(sansara) ga bog'langanligi, unga ko'ngil ko'yganligidir. Uningcha har qanday insoniy tuyg'u,
hissiyot, ehtiros va istak azob-uqubatni chukurlashtiradi, "borliq girdobi" dan chiqib olish
uchun g'aflatdan uyg'onish, dunyo mohiyatini anglash, hayotga chanqoqlikdan ko'ngilxushliklarga,
lazzatlarga, hokimiyatga, boylikka intilishlardan voz kechish lozim va faqat shundagina "najot
topish yo'li"ga kirish mumkin. Buddaviylik ta'limotida olam uch bosqichli deb tavsiflangan.
Birinchisi eng yuqori olam bo'lib, unda mutlaq osoyishtalik hukmron. Unda faqat sof ruhgina
mavjud.
12. Buddizmdagi oqimlar
13. Xristianlikning vujudga kelishi, ta’limoti
Xristianlik yangi eraning 1 asri o'rtalarida Rim imperiyasining Sharqiy viloyatlardagi Iudeya
(hozirgi Isroil), kichik Osiyo (hozirgi Turkiya) va Falastin hududlarida yashaydigan mazlum
xalqlar va qullar orasida iudaizmning firqasi sifatida paydo bo'lib, so'ngra undan ajralib
chiqdi va yangi dinga aylandi.Xristianlik tarixi yaxshi tadqiq etilgan. Jumladan, Injilda,
Ioan Bogoslovning «Vahiynoma» asarida, B.Spi-nozaning «Ilohiyot va siyosatga oid
risola»sida, L.Feyerbax-ning «Xristianlikning mohiyati» asarida va boshqa manbalarda
xristianlikning kelib chikish tarixi, uning aqidaviy ta'limoti, marosimlari, ahloqiy va
huquqiy qarashlari, rivoyatlar bayon etilgan.Xristianlik 325 yilda Rim imperiyasida rasmiy
mafkura va davlat dini deb rasmiy ravishda e'lon qilingan edi. Xristianlik rasman tan
olingan davrdagi tarixiy shart-sharoit quyidagicha edi: Birinchidan, xristianlik Rim imperiyasi
hududlarida mavjud bo'lgan diniy-etnik tafovutlarni bartaraf qilgan; Ikkinchilan,
xristianlik diniy rasm-rusumlarni va hokimlik pillapoyalarini yo'q qilganligi sababli bu
dinni qullar, ozod qilingan sobiq qullar, zamindor kolonlar, shahar va qishloq kambag'allari
yoqtirib qolganlar. Ular xudo va din oldida yuqori tabaqalar bilan teng bo'lganliklaridan
xursand edilar; Uchinchidan, xristianlik dastlabki ta'limotlarida odamlarning irqiy, milliy,
jinsiy, ijtimoiy, tabaqaviy tomonlardan huquqiy tengsizlik asosida ajratishi qattiq tanqid
qilinib, demokratik ruhga ega bo'lgan, u «zahmatkash-larni» qutqarishga va'da berganligi
uchun, xristian ruhoniylari bu dinni eng insonparvar din, deb keng targ'ib qiladilar.
Odatda, Xristian dini Iso inqilobi bo'ldi, deb tashviqot etiladi.
14. Xristianlikdagi asosiy oqimlar
15. Islomning vujudga kelishi
Islom (islom dini) Arabiston yarim orolining janubiy-g'arbiy tomonidagi viloyatlarda, xususan
Hijoz vohasida joylashgan Makka va Madina shaharlarida yashaydigan arab qabilalari (qurayshlar)
orasida VII asrning birinchi yarmida vujudga kelgan yangi jahon dinidir.Islom paydo bo'lishi
arafasida Arabistonning g'arbida O'rta yer dengizining Sharqiy qirg'oqlarida, shimoliy Afrikada
(xususan Misrda) yakka xudolikka asoslangan iudaizm (yaxudolik) dini, shimol tomondagi
Vizantiya (Hozirgi Turkiya) davlatida esa nasroniy dini (xristian) mavjud bo'lib, bu dinlar
arablar orasida ham tarqalmoqda edi. Bu to'g'rida Qur'onda ham ma'lumotlar berilgan. (Baqara
surasi). O'sha davrdagi tarixiy vaziyatda arab qabilalari va shahar davlatlari aholisi oldida
quyidagi tarixiy vazifalar mavjud edi: «Islom - ixlos, tinchlik, omonlik, sulh, turli
ofatlardan salomat bo'lish, itoat , bo'sunish kabi ma'nolarni anglatadi»
16. Muhammad payg’ambar hayoti va uning islom uchun olib borgan kurashlari. Makka
davri
Muhammad Ibn Abdulloh yoki Muhammad payg'ambar Saudiya Arabistonidagi Makka shahrida Quraysh
qabilasining Xoshimiylar xonadonida melodiy yil hisobida 570 yilda tug'ilgan. Ilk Islom
manbalaridagi ma'lumotlarga qaraganda, Muhammad «fil egalari yurishi» deb atalgan tarixiy
voqeadan ellik kun keyin tavallud topgan. Islom an'anasida bu 1-«fil yili» rabi'-ul-avval
oyining 12-kuni deb qabul qilingan. Al-Xorazmiy va al-Beruniylarning aniqlashlaricha, bu
tarix 570 yilning 20 apreliga to'g'ri keladi.(Qarang: Mutallib Usmonov. Qur'oni Karim va
janobi Rasululohning amallari.T., «Nur». 1992 yil, 5-bet).Arabiston sahrolarida ko'chmanchi
chorvachilik bilan shug'ullangan Quraysh qabilasining o'ndan ortiq urug'i V asr boshlarida Makka
vohasiga joylashib, o'troqlashgan edi. Bu joyda mavjud bo'lgan Ka'ba ibodatxonasi Ibrohim
payg'ambar o'g'li Ismoil bilan birga boshpana uchun qurgan, degan rivoyatlar ham bor. Zam-zam
bulog'i hamda uning atrofidagi yerlar qadimdan arablar o'rtasida muqaddas hisoblangan va
vaqti-vaqti bilan bu yerni ziyorat qilish qabilalar o'rtasida odatga aylanib ketgan. Chunki,
Ka'bada qabilalarning o'z xudo-ilohalari-yu ma'budalari uchun qo'ygan butlari, sanamlari,
haykallari mavjud bo'lib, ularning jami soni 360 ta edi. Ana shu xudolarga atab har yili
bahor va yoz oylarida Arofat tepaligida arablar tuya, mol, qo'y kabi hayvonlarni so'yib
xudoyilik qilganlar. Ka'ba yonidagi qora toshga sig'inib, uning atrofidan aylanib zikr
raqsiga tushganlar. Zam-zam suvidan iste'mol qilib, unga jannatdagi kavsardan yer yuziga
otilib chiqqan muqaddas ne'mat suvi deb bilganlar. Shu tariqa V asr o'rtalaridayoq Makka
shaharga aylangan. Makkada katta bozorlar vujudga kelib, unga atrofdagi arab qabilalari,
uzoq yurtlardan ham savodgarlar kelishib tijorat va ziyorat qilganlar. Hozirgi vaqtda ham ana
shu jarayon xaj marosimi nomi bilan davom etmoqda. Muhammadga vahiy kelgan. Ollohdan
farishta Jabroil vahiy keltirgan. (Vahiy - lug'aviy ma'nosi: «Uqdirish», «diliga solish»
mazmunida Ollohning payg'ambariga yuborgan amri).Muhammadning Islom dini uchun olib borgan
kurashi ikki davrga: Makka va Madina davrlariga bo'linadi.Islomni Makka davridagi targ'iboti,
mushrikiylikka qarshi olib borgan kurashi, melodiy 610 yilning 15 dan 16 avgustga o'tar
kechasidan boshlanib to 632 yilning 8 sentyabr-igacha, ya'ni 23 yil davom etgan.
17. Islom uchun kurashning Madina davri
Islom tarixidan ma'lumki, Muhammad va uning safdoshlari «muhojirlar», ya'ni ko'chib kelganlar,
yasriblik musulmonlar esa «ansorlar», ya'ni «yordamchilar», deb nom oldilar. Ulardan Muhammad
payg'ambarga eng yaqin turgan va maslahatchi bo'lgan bir guruhi «sahobalar» (ko'pligi «asxob»-
safdoshlar) deb ataladi. Muhammad payg'ambar ko'chib kelgandan so'ng Yasrib Madina, ya'ni shahar,
ba'zan esa Madina an-Nabiy (payg'ambar shahri) deb atala boshlandi. Keyinchalik Islom
adabiyotida Makka va Madina Islomning muqaddas markazi sifatida «Makkai mukarrama» «Madinai
munavvara» deb ataladigan bo'ldi.Muhammad Madina Markazidagi maydonda o'z izdoshlari bilan
juma namozini o'qiydi va shundan boshlab barcha musulmonlar to'planib (jamoat bo'lib) Muhammad
payg'ambar imomligida namoz o'qishi an'anaga aylanadi. Shu yerda payg'ambar birinchi bor xutba
aytgan, keyin xutba ham an'anaga aylangan. Xutba islom an'anasida o'ziga xos duo-iltijo
shakli bo'lib, Muhammad payg'ambar musulmonlar jamoasiga g'alaba va omonlik tilab, xutba
o'qigan.Keyingi islom tarixida hukmronlar tarixining barqaror bo'lishini tilab, juma
namozidan oldin xutba o'qilgan. Xutba o'qiydigan ruhoniylar xatib (ba'zan imom-xatib)
deyilgan. Muhojirlar va ansorlar bir-birlari bilan aka-uka tutinib, Madinada yagonada diniy
jamoa-musulmonlar jamoasi paydo bo'ldi va uni «Ummat al-Mo'minin», deb ataldi. Uni ayrim
manbalarda qisqa qilib «umma» deb ham ataladi. «Umma» dinga asoslangan kishilarning
birlashishi edi. Muhammad Madinada payg'ambar deb tan olindi, keyinchalik esa siyosiy hokimiyat
ham uning qo'liga o'tdi. U bosh lashkarboshi, bosh qozi, bosh imom edi. Muhammad payg'ambar
rahbarligida musulmonlar Madinaga ko'chib kelgandan keyin bu yerda to'rtta - muhojirlar,
avsetlar, xazrajiylar va yahudiylardan iborat guruhlar vujudga keldi. Muhammad ular
o'rtasida birlikka erishish uchun alohida ahdnoma tuzdi va hujjat sifatida rasmiylashtirdi.
Olimlarning yozishicha (Masalan, Muhammad Hamidulloh) bu hujjat «Madina konstitutsiya»si edi.
Hujjatda, bu to'rt guruh bir jamoadan iborat, ular bir kuch sifatida jangga kiradi,
asirlarni qutqarish uchun sarflangan harajatlarni ham o'rtada qilinadi, ular o'z oralaridan
hech kimni qarovsiz qoldirmaydi, qonunbuzar va jinoyatchilarga qarshi birga kurashadi, barcha
dindorlarning himoyachisi Allohdir, dindorlar esa bir-biriga himoyachidir, dushman bilan jang
tugagach, barcha guruh birlikda sulh tuzadi, o'ldirilgan shaxs uchun dindorlar bir-biridan
qasos olish huquqiga ega, lekin qon to'kmasdan tovon to'lash ma'quldir, hamma guruhlar islom
dushmani bo'lgan qurayshlarga qarshi kurashadilar, hech kim ularni himoya qilmasligi kerak, bu
ahdnomani buzganlar Allohning qahriga uchraydi, deb yozib qo'yilgan edi. Bu tarixiy hujjat
islom mamlakatlarida ilk feodalizm davrida g'oyat muhim ahamiyatga ega edi. Uning ko'pgina
talablari hozir ham ahamiyatga ega. Madinada birlik va hamjihatlik paydo bo'lgach, Muhammad
payg'ambar Makkaga qarshi kurash boshlab yubordi.
18. Xalifalar hukmronligi va islomning jahon diniga aylanishi
Muhammad vafotidan keyin uning o'rinbosarlari yoki noiblari (arabcha xalifalar) davlatni
boshqara boshlaganlar va shu munosabat bilan musulmonlar davlati «arab xalifaligi» deb nom
olgan.Payg'ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning «Mendan keyin xalifalik 30 yil davom etadi.
Undan so'ng podshohliklar paydo bo'ladi», degan hadislari bor. (Imom at-Termiziy). Haqiqatdan
ham, payg'ambarimiz bashoratlarini tarix tasdiqladi. 30 yil xulofoyi Rashidiylar, Abu Bakr
as-Siddiq, Umar bin al-Hattob, Usmon bin Affon, Ali bin Abu Tolib 632-661 yillar davomida
islomni asl holida saqlagan holda xalifalik qildilar. Undan keyingi davrlarda xalifalar
emas, balki ummaviylar, abbosiylar sulolalariga mansub bo'lgan podshohlik va amirliklar
hukmronlik qildilar.Dastlab Muhammadning ilk safdoshlaridan biri (Qaynotasi) bo'lgan Abu
Bakr Siddiq (hukmronlik davri 632-634 yillar) xalifa deb e'lon qilingan. Shu vaqtda bir
qancha arab qabilalari o'rtasida Madina hukmronligiga qarshi, o'z mustaqilligi uchun harakatlar
ham bo'lgan. Lekin ular tezda bostirilgan. Abu Bakr davrida shimoliy hududlarga hujum
boshlangan. Vizantiyaning kuchsiz qo'shinlari jiddiy qarshilik ko'rsatishga ojiz edilar. Abu Bakr
vafot qilgach Muhammadga uzoq qarindosh, unga sodiq safdosh bo'lgan Umar ibn-ul-Hattob xalifa
etib saylanadi. Uning xalifalik davri (634-644 yillar) 10 yilga cho'zilgan. U ikkinchi xalifa
edi. Umar davrida Arabistondagi barcha qabilalar bo'sundirildi va ularni Madina hokimiyati
qo'l ostida birlashtirish oxiriga yetkazildi. Iqtisodiy, siyosiy hamda mafkuraviy jihatlardan
mustahkamlanib olgan arab xalifaligining qo'shni mamlakatlarni bosib olish uchun yurishlarining
birinchi bosqichi Umar davrida boshlandi. Bu davrda, ya'ni 638 yili Damashq, 640-yili Quddus
(Ierusalim) olindi. Falastin va Suriya yerlari to'la ravishda xalifalik qo'liga o'tdi. Shu
vaqtning o'zida Mesopatamiya va Eronga ham yurishlar boshlandi. 637 yili arab qo'shinlari Eron
poytaxti Tehronga bostirib kirdilar. 644-645 yillarda Hindiston chegaralariga yaqinlashdilar.
Shimol va shimoliy-sharq tomonga yurish boshlagan arab qo'shinlari 640 yili Armanistonni bosib
oldilar. 639-yilda Misrga hujum boshlandi va 647 yilgacha arablar shimoliy Afrika sohillarini
Tunisgacha egallab oldilar.Umar zaharlab o'ldirilgach xalifalik taxtiga Muhammad-ning yaqin
do'stlaridan bo'lgan Usmon ibn Affon (uchinchi xalifa) o'tirdi. Uning xalifalik yillari (644-
656 yillar) 12 yil davom etgan. U vafot etgach o'rniga payg'ambarning kuyovi va amakisining
o'g'li Ali ibn Tolib o'tdi va (656-661-yillar) 5 yilgina xalifalik qildi. Usmon va Ali
xalifaligi davrida ham istilolar davom etdi. Ayniqsa, Kavkaz va Markaziy Osiyo tomonlarga
yurishlar kuchaydi. Qisqa vaqt ichida Gruziya, Ozarbayjon, Eronning shimoliy qismi, Xuroson
yerlari arablar qo'l ostiga o'tdi va ularning qo'shinlari Amudaryo sohillariga chiqdi.7-asr oxiri
va 8-asr boshlarida (xalifalikda ummaviylar xonadoni hukmron bo'lgan 661-750 yillarda)
arablar istilosining ikkinchi davri boshlandi. Shimoliy Afrikada istiloni davom ettirib, u
joylar va Ispaniya bosib olindi va uni Al-Andalus nomi bilan xalifalik tarkibiga
kiritdilar.
19. Qur’on - Islomning asosiy manbai
Qur'on suralari parcha-parcha holda Muhammad payg'abarga 22 yil (hijriy yil hisobida 23 yil)
mobaynida vahiy qilingan. Eshituvchilar bu suralarni yod olib, ba'zilarini esa yozib
olganlar.«Qur'on» arabcha «kara'a»-o'qimoq, oddiy o'qish, shuningdek, ma'lum matnni ohang bilan
o'qish, ya'ni «qiroat qilish», «Tilovat qilish» mazmunidagi fe'ldan, «o'quv», «o'qiladigan kitob»
ma'nosini beradi.Muhammad payg'ambar savodli kishi bo'lmaganligi uchun (Rasulullohning savodi
bo'lmaganligi to'g'risida Qur'onning 7-al-A'raf surasining 156-oyatida «ar-rasul an-na-biy
al-ummiy» degan so'zlarni uchratamiz. Bundagi «ummiy» so'zi «xat yozish va o'qishni bilmaydigan
odam» deb tafsirlangan yoki 29-al-Ankabut surasining 47-oyatida: «Vo mo kunta tatlu ming
qablihi min kitabin va lo tuxattuxu bi yaminaka», ya'ni «Bundan (Qur'ondan) oldin sen biror
kitobni o'qimagansan va o'z qo'ling bilan xat yozmagan hamsan», deyilganki payg'ambar savodsiz
ekanining aytilishi hech kimga malol kelmasligi uchun vahiyni yoddan o'qigan, targ'ibot vaqtida
musulmonlar ham uni yod olganlar. Qur'on suralarini to'la yodlab olgan musulmonlar ko'p
bo'lgan va ular «huffoz al-Qur'on» (Qur'onni yod bilganlar yoki Qur'on hofizlari) deb
yuritilgan. Abu Bakr hukmronligi davridagi janglarda ana shunday huffozlardan bir qanchasi
halok bo'lgan. Ma'lumot-larga ko'ra, barcha suralarni to'la yod bilgan faqat 7 nafar kishi
qolgan, boshqalari esa bir qism suralarnigina yod bilganlar, xolos. Muhammad payg'ambarga
umrining oxirgi besh yili davomida kotiblik qilgan Zayd ibn Sobit bitta suraning
oxirinigina bilmagan, qolgan barcha suralarni yod olgan. U ko'pgina suralarni yozib
borgan.Binobarin, yana bir necha jangdan so'ng suralarni yod bilganlar qolmasligi va Qur'on
matnini tiklash mumkin bo'lmay qolishi havfi yuzaga kelgan.Shuni hisobga olib, xalifa Abu Bakr
eng yaqin safdoshi Umar maslahati bilan 633 yilda Qur'on suralarini to'plab, dastxat
(qo'lyozma) qildirish vazifasini Zayd ibn Sobitga topshirgan. U payg'ambar masjidida bu
vazifani bajarishga kirishgan, ya'ni sahobalardan har biri o'zi bilan suralarni o'qigan, Zayd
ibn Sobit esa yozib borgan. Har bir sura, parcha yoki oyatlar guruhini avval bir kishi o'qib,
so'ngra ikkinchi kishi o'qiganda aynan mos kelsa, o'shani yozib olgan. Bu usul Qur'on sura,
oyatlari aniq va ishonarli yozilishini ta'minlagan.
20. Hadislar va ularning Islomda hamda musulmonlar hayotida tutgan o’rni
Qur'on ilk islomda yakka-yu yagona manba edi. Ammo arab istilolari natijasida vujudga kelgan
xalifalik hududlarida yashayotgan turli xalqlar talab-ehtiyojlariga Qur'on to'la javob bera
olmas edi. Shu tariqa o'zgargan tarixiy sharoitdagi talab va ehtiyojlarga javob beradigan yangi
manbalar vujudga kelishi zarur bo'ldi. Islom olimlari Muhammad payg'ambarning hayot yo'li, u
aytgan hikmatlari, ibratli xabarlar, ko'rsatgan yo'l-yo'riqlari, uning va sahobalarining yaxshi
ishlari, o'git va nasihatlarini, bilgan shaxslardan eshitib, to'play boshlaganlar. Bu yangi
ma'lumotlarni «hadis», ya'ni «hikoya», «xabar», «hikmat» deb aytish mumkin. Hadislar to'plami
Sunna deb yuritiladi. Sunniy yo'nalishdagi musulmonlar tan olgan, hadislargina sunna
hisoblanib, u Qur'ondagi keyindagi ikkinchi manba hisoblanadi. Hadislarni dastlab
Muhammadning qarindosh-lari, xalifalar, sahobalar ishlatgan, ya'ni ular biron-bir ko'rsatmani
(avvalo huquqiy harakterdagi ko'rsatmani) qonunlashtirish uchun o'zlari Muhammaddan eshitgan
so'zlarni dalil qilib keltirganlar. VII-IX asrlarda ming-minglab hadis to'plangan yoki
to'qilgan. Hadisshunoslik savob ish hisoblangan, hadislarni to'plash mustaqil bilimga aylangan,
bu ishga ixtisoslashgan ilohiyot peshvolari esa muhaddislar, deb atalganlar.Hadislarning
aksariyati huquqiy va ahloqiy normalarni, marosim va urf-odatlar, oilaviy munosabatlar,
kasb-kor, savdo-sotiq, ilm, ota-ona, farzand, qarindosh-urug', do'stlik, yaxshilik yoki
yomonlikka oid bo'lgan. Ammo tarxiy mazmunga ega bo'lgan. Muhammad tarjimaiholini, xalifalar,
sahobalar faoli-yatini bayon etgan hadislar ham bo'lgan. Islomda taniqli va nufuzli
hisoblangan kishilar tomonidan yetkazilgan hadislar (sahih) deb e'tirof qilingan.Hadislarni
yetkazgan kishilar ishonchli bo'lsa, bu hadis yaxshi (hasan) deb atalgan. Ishonchli bo'lmagan
shaxslar yetkaz-gan hadislar bo'sh (zaif) deb atalgan.
21. Shariat - musulmon davlati qonunchiligi va ahloqiy dasturi
Shariat-arabcha «to'g'ri yo'l», «ilohiy belgilab berilgan yo'l» demakdir.Shariat - islom qonun-
qoidalariga, moddiy va ma'naviy hayotning barcha sohalarida musulmonlar bajarishi lozim deb
belgilangan, ijtimoiy-iqtisodiy, fuqarolik, ahloqiy va diniy faoliyat va hatti-harkatlar
bo'yicha qonun-qoidalar va me'yorlar majmuasidir.Shariatning harakterli xususiyatlaridan biri
shundaki, u faqat huquq va qonunchilikka xos masalalar bilan cheklanib qolmay, u ahloq va
diniy marosimchilik masalalarini ham o'z ichiga oladi. Musulmonlar uchun bajarish farz, ya'ni
majbur hisoblangan dasturlarni belgilab beradi va ularning diniy qonun tusiga kiritadi.
Shuni hisobga olganda, shariatni faqat shartli ravishda diniy huquq tizimi deb atash
mumkin.Shariat insonning huquqiy, ahloqiy va diniy hayotini qattiq nazoratga oladi, u hatto
insonning shaxsiy va oilaviy hayoti, kundalik turmushiga oid barcha masalalarni ham o'z
tasarrufiga oladi hamda ularni diniy qoidalar darajasiga ko'taradi. Shariat feodal tizimdagi
ijtimoiy munosabatlar, ta'lim-tarbiya, ruxsat etilgan va qat'iyan ta'qiqlangan hatti-
harakatlar: oila, nikoh va taloq masalalari, savdoda oldi-sotdi tartibi va mulkiy
munosabatlar, jinoiy harakatlar va jazolash me'yorlari kabi bir butun, yaxlit tizimdir.
Shariat va uning qoidalari islomda Alloh tomonidan belgilab berilgan ilohiy yo'l bo'lganligi
uchun u muqaddas hisoblanadi. Chunki, yuqorida aytib o'tilganidek, Muhammad payg'ambar diniy
jamoada yakka hukmdor sifatida - ham hokim, ham qozi, ham lashkarboshi, ham bosh imom bo'lib, u
Alloh nomidan musulmonlarning oilaviy va shaxsiy muammolarini o'zi hal etgan, musulmonlarga
pand-nasihat qilgan, yo'l-yo'riq ko'rsatgan. Ana shular keyinchalik hadislarga kiritilgan, ular
shariat dasturlari, qonunlari darajasiga ko'tarilgan.Shariat XIII-XII asrlar davomida asta-
sekin shakllandi. Qur'on, hadis (sunna), ijmo' va qiyos shariat manbalari hisoblanadi.Ijmo' -
diniy jamoa fikri (arabcha-ijmo' al-umma) bo'lib, Qur'on va hadislarga asoslangan, ammo
alohida vaziyat yoki shart-sharoitni hisobga olib chiqariladigan ulamolar hukmi edi.Qiyos -
kengayib ketgan, ichki nizolar kuchayib borayotgan xalifalikda shariatga asos qilib olingan
to'rtinchi manba edi. Qur'on va hadislardan topilmagan ko'rsatmalar o'rniga ulamolar bergan
fatvo o'tgan. Qiyos - mantiqiy taqqoslash yo'li bilan biror masala bo'yicha hukm chiqarish
usulidir.
22. Islom dinining marosimlari
Islomning boshqa dinlardan keskin farqi unda g'oyat ko'p marosimlar mavjudligi bo'lib,
marosimlar asrlar bo'yi xalq ommasi hayotiga keng singib ketgan, barchani o'z ta'siriga olgan,
jamotchilik fikri va ijtimoiy psixologiyaga ta'sir qilib, turmush tarzi belgilangan, tartib-
intizomga solib, odamlarni kollektivchilik, hamkorlikka o'rgatgan, ulardan ma'lum darajada
vaqt va sarf-harajat sarflashni talab etgan, musulmonlarning dunyoqarashi va iymon-e'tiqodini
kengaytirib borgan. Islom marosimlari muayyan demokratik harakterga ega, ya'ni ularga rioya
qilishda jamiyatdagi turli tabaqa, sinf va guruh, boylaru kambag'allar birdek huquqqa va
majburiyatga egalar, ammo imkoniyatlar darajasi turlicha.
M a r o s i m l a r :
1. Islom marosimlari o'z mazmuni va mohiyatiga ko'ra umumbashariy, umummilliy, oilaviy
turli mazhab va yo'nalishga xos bo'lib, shodiyona yoki marsiyaviy harakterda bo'ladi.
2.Islom marosimlari majburiy, majburiy bo'lmagan guruhlarga ajraladi:
A) majburiy, ya'ni «farz» hisoblangan marosimlarga kalimai shahodat keltirish, namoz o'qish,
ro'za tutish, zakot to'lash, hajga borishlar kirib, ular rukn hisoblanadi va arkoni-din
deyiladi;
B) majburiy bo'lmagan marosimlar «sunnat» deyiladi, ularga nikohdan o'tish, o'g'il bolalarni
sunnat qildirish (qo'lini halollash), qurbonlik, mavlud, ashurlik, xatmi-qur'on, vafot
etganlarni eslash uchun uch, yetti, yigirma, qirq, yil muddatlarini o'tkazish va h.k.
Musulmonlar uchun umumiy majburiyat, bajarmasa gunoh va jazoga loyiq deb hisoblangan
marosimlar:
23. Islomdagi yo’nalish va mazhablar
Yaxlit tizimdan iborat islomda hokimiyat, uning tepasida qanday kuch va qanday kishilar turishi
lozim, bunda kimlar huquqga ega, siyosiymi yoki diniy jamoami, xalifalikda asosiy kuch Qur'on
va shariatga, aqida va fiqxga munosabatlar turlicha bo'lgani kabi masalalarda kelisha olmaslik
natijasida VII asrning ikkinchi yarmidayoq turli yo'nalish va mazhablar, sektalar vujudga kelib
ular o'rtasida kurashlar boshlandi.Sunniylar va Shialar yo'nalishlariMuhammad payg'ambar
vafotidan keyin 4 ta xalifadan Abu Bakr, Umar, Usmon xoshimiylar urug'idan emas edilar. Ali
esa shu urug'dan edi. Musulmonlar orasida xalifalik hokimiyatiga faqat payg'ambar avlodlari
egalik qilishi lozim deb hisoblaydiganlar va aksincha hokimiyat tepasiga payg'ambar avlodi
bo'lmagan kishilar, agar ular diniy jamoa tomonidan saylansa ham chiqishi mumkin degan
musulmonlarga ajraldi-lar.Bular islom tarixida Sunniylar va Shialar yo'nalishini vujudga
keltirdilar.Yaxlit tizimdan iborat islomda hokimiyat, uning tepasida qanday kuch va qanday
kishilar turishi lozim, bunda kimlar huquqga ega, siyosiymi yoki diniy jamoami, xalifalikda
asosiy kuch Qur'on va shariatga, aqida va fiqxga munosabatlar turlicha bo'lgani kabi
masalalarda kelisha olmaslik natijasida VII asrning ikkinchi yarmidayoq turli yo'nalish va
mazhablar, sektalar vujudga kelib ular o'rtasida kurashlar boshlandi. Sunniylar va Shialar
yo'nalishlariMuhammad payg'ambar vafotidan keyin 4 ta xalifadan Abu Bakr, Umar, Usmon
xoshimiylar urug'idan emas edilar. Ali esa shu urug'dan edi. Musulmonlar orasida xalifalik
hokimiyatiga faqat payg'ambar avlodlari egalik qilishi lozim deb hisoblaydiganlar va aksincha
hokimiyat tepasiga payg'ambar avlodi bo'lmagan kishilar, agar ular diniy jamoa tomonidan
saylansa ham chiqishi mumkin degan musulmonlarga ajraldi-lar.Bular islom tarixida Sunniylar
va Shialar yo'nalishini vujudga keltirdilar.
24. So’fiy-tasavvuf ta’limoti
So'fiylik nazariyasi dastlab xalifalikning musulmon nazariy fikrining markaziy shaharlari
Bog'dod, Damashq, Madina kabi shaharlarida ishlab chiqilgan va keng yoyilgan bo'lsa-da, u Sharq
o'lkalarida keng tarqaldi. So'fiylar to'xtovsiz sayohatda bo'lar, turli shaharlarda bilim, dinga
berilgan shaxslar bilan uchrashuvlar, muloqatlar o'tkazar edilar.So'fiylik ta'limoti xukmron
mafkuradan farq qilgani holda Allohni haqiqat deb talqin etgani, jannat-do'zaxni inkor
qilgani, barcha dinlarni teng deb bilgani, haqiqatga erishish yo'lida umumiy diniy aqidaga
emas, shaxsiy tajriba-intuitsiyaga asoslangani, Islom diniy qoidalariga befarq qaragani uchun
ortodoksal Islom rahbarlari tomonidan ayrim hollarda ta'qib qilindi, ayrim so'fiyzm
mafkurachilari jazolandi ham. Bistamiy qoralandi, Xalloj o'lim jazosiga xukm qilindi.
Xurosonda Aynul Kuzrat ham o'ldirildi. So'fiylar xalqqa yaqin bo'ldilar, uni himoya etishga
harakat qildilar. Movarounnahrga mo'g'ullar hujum qilganda ayrim so'fiylar Vatan himoyasi
yo'lida qurbon bo'ldilar. Movoraunnaxrda tasavvuf ta'limotlari X asrdan boshlab keng yoyila
bordi. Tasavvuf ta'limotini rivojlantirishda Movorounnaxrlik va Xurosonlik yirik so'fiylik
ta'limot-chilarining xizmati katta bo'lgan. Lekin bu yerda mustaqil sufiylik maktablari XI-
XII asrlardagina vujudga kela boshlagan. Masalan, so'fiyzm ta'limotini ishlab chiqishda IX
asrda Termizda tug'ilib o'sgan Xakim Termiziyning 80 ga yaqin risolalari muhim rol` o'ynadi. U
Termizda tug'ilib, shu yerda vafot etdi, lekin o'z ta'limotini Makka, asosan Balx va Nishopurda
turganida targ'ib etdi va ko'p muridlar orttirdi. Uning inson o'zini-o'zi turli iflos
instinktiv (g'ayri ixtiyoriy) hislatlardan tozalashi, o'z qalbida Alloh nurini his qilishga
intilishi kabi fikrlari so'fizmning so'nggi rivojida katta ahamiyatga ega bo'ldi. Uning
shogirdlari Juzjoniy, Abu Bakr al-Varraq tomonidan rivojlantirildi. O'rta Osiyoda, xususan
hozirgi O'zbekiston xududida tasavvufning rivojlanishida Yusuf Hamadoniy ta'limoti muhim rol`
o'ynaydi. Bu ta'limot, umuman, O'rta Osiyoda vujudga kelgan tasavvuf maktablariga juda katta
ta'sir ko'rsatdi. U g'arbiy Eroning Hamadon shaxrida tug'ilib, o'sgan bo'lsada, umrining asosiy
qismi va faoliyatini O'rta Osiyoda o'tkazgan. U hunarmandchilik - kosibchilik bilan shug'ullangan.
Unin ta'limoti asosan xunarmandlar orasida keng tarqalgan va asosan ularning manfaatlarini
ifodalagan.Yusuf Hamadoniy ta'limotida vatanparvarlik g'oyalari o'z ifodasini topgan bo'lib, u
shogirdlari bilan birga qo'lida qurol bilan mo'g'ullar xujumiga qarshi kurashdi. Hamadoniy
ta'limotidan O'rta Osiyoda so'nggi tasavvuf maktabi - Yassaviylik va Naqshbandiylik kelib
chiqdi. Birinchisi, Xoja Axmad Yasaviy, ikkinchisi Abdulxoliq G'ijduvoniy va so'ngroq Bahovuddin
Naqshband nomlari bilan bog'liqdir. Bu tasavvuf maktablariga to'xtashdan avval XI asrlardan
boshlab O'rta Osiyoda Qadariya tasavvuf ta'limotining tarqala boshlanganini qayd etib
o'tmoqchimiz.
25. Avesto – bebaho ma’naviy meros.
«Avesto» zardushtiylik dinining muqaddas kitobi, Zardusht eramizdan avvalgi 660 yilda
Xorazmda dunyoga kelgan. Otasi savodli bo'lib, karomatguy bo'lgan ekan. Zardusht 20 yoshidan
boshlab yakka xudolikni targ'ib qilgan. 28 yoshida shuhrat qozonadi, lekin uning targ'ibotlari
mahalliy hukmdorlarga yoqmaydi. Uni osishga xukm etadilar. Zardusht o'zi bilan yaqin
safdoshlarini olib hozirgi Afg'oniston tomonga yo'l oladi va o'z g'oyalarini targ'ib etadi. U 77
yil umr ko'rgan.Zardushtiylikning paydo bo'lishi eramizdan oldingi X asrga to'g'ri keladi. Uning
muqaddas kitobi «Avesto» ham birdan yuzaga kelgan emas. U bir necha asrlar mobaynida
yaratilgan. Zardusht «Avesto»ning qadimiy nus'halarini o'rganib, to'plab bir kitob holiga
keltirgan. U 30 ta koxin bilan uch yil davomida «Ave-sto»ning bilimlarini yigib, bir
tizimga solgan va 12 ming xo'qiz terisiga zarhal harflar bilan yozdirgan.Avesto quyidagi besh
qismdan iborat:Vendidod - 22 bobdan iborat bo'lib, unda Axura Mazda Yerdagi barcha
mavjudotning yaratuvchisi ekanligi bayon etiladi.Visparad - 24 bobdan iborat bo'lib, ibodat
qo'shiqlaridan tashkil topgan. Zulmat kuchlariga qarshi kuchlar kuylanadi.Yasna - 72 bobdan
iborat bo'lib, qurbonlik vaqtida, marosimida aytiladigan qo'shiqlardan tashkil topgan.Yasht - 22
qo'shiqdan iborat bo'lib, zardushtiylik ma'budalari madxi kuylangan.Xurda Avesto - Kichik
Avesto - quyosh, oy va boshqa xudo hamda ma'budalar sharafiga aytilgan kichik ibodat
matnlaridan iborat.
26. “Musulmon renessansi” – Sharq uyg’onish davri ma’naviyatining xususiyatlari.
Renessans – uyg'onish davri madaniyati, ma'naviyati va ma'rifati mohiyat-e'tibori bilan
dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, bamisoli uning
«qayta uyg'onishi» (nomi ham shundan) ni anglatadi. Uyg'onish davri namoyondalari qarashlari
insonning cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib
turadi.Fanda Sharq va Fapb uyg'onish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular umumiy, o'xshash
tomonlar bilan birga, ma'lum farq, o'ziga xos xususiyatlari jihatidan ham ajralib turadi.
Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uyg'onish davri IX-XII asrlarni,
so'nggi uyg'onish davri XIV-XV asrlarni o'z ichiga olsa, Fapb uyg'onish davri XV-XVII asrlarni o'z
ichiga olishi bilan farqlanadi. Fapb uyg'onish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos
bo'lsa, Sharqda masalaning g'arbdagidek keskin quyilishini qurmaymiz.Sharq va Fapb uyg'onishi
uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat qilish, uni «qayta tiriltirish», tabiiy fanlar
rivoji, fanda universallik (qomusiylik)ni, gumanizmni targ'ib etish va boshqalarda namoyon
bo'ladi.Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega:1) madaniyat, dunyoviy fanlar
va islom aqidashunosligining taraqqiyoti; 2) yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar
yutuqlariga suyanish; 3) astronomiya, matematika, minerologiya, jug'rofiya, kimyo va boshqa tabiiy
fanlar rivoji; 4) uslub (metodologiya)da - ratsionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy
do'stlik yuksak axloqiylikning targ'ib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7)
adabiyot, she'riyat, ritorikaniig keng miqyosda rivojlanishi; 8) bilimdonlikning qomusiy
harakterda ekanligi.IX-XV asrlarni Yaqin va o'rta Sharq mamlakatlarida shartli tarzda
«Renessans» (uyg'onish) davri deb atashadi. Ma'naviyat va ma'rifatning g'oyat gullab-yashnashi bu
davr uchun xarakterli bo'lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat
arboblari yetishib chiqkan. Dunyoviy fanlarning tez sur'atlarda taraqqiy etishi keng
tarjimonlik faoliyatiga ta'sir etdi. Bu jarayon, ayniqsa halifa Ma'mun davrida (813-833 y.)
Bag'dodda «Bayt ul-hikma» (Donolar uyi) tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va
tabobati, hind hisobi, al-ximiya va ilmi nujumga oid asarlar arab tiliga o'girildi. Bunda
Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan mutafakkirlar, al-Xorazmiy, al-Farg'oniy, al-Farobiy, Ibn
Sino, al-Beruniy kabi mutafakkirlar ham katta rol` o'ynadilar.Bu davrga kelib, avvalo o'rta
Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu fan va madaniyatning yirik o'chog'iga aylandi. Xorazm, Buxoro,
Xirotda yirik ilmiy markazlar tashkil topgan edi. Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Farg'oniy,
Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy, Xakim at-Termiziy kabi o'rta Osiyolik
olimlarning, ulamolarning dongi yetti iqlimga taralgan edi.
27. Mustamlaka va mustabid tuzum sharoitida o’zbek xalqini milliy va diniy
qadriyatlardan mahrum etishga urinishlar.
Chorizm mustamlakachilik siyosatini Sharqda qon va qilich bilan joriy qilgan generallardan biri
M.D.Skobelev: «Millatni yo'q qilish uchun uni kirish shart emas, uning madaniyatini, tilini,
san'atini yo'q qilsang bas, tez orada o'zi tanazzulga uchraydi», - deb «bashorat» qilgan edi1.
Uning ana shu «dono» ko'rsatmasi Turkistondagi ma'naviyat, ma'rifat va madaniyatga nisbatan
amalga oshirilgan jaholat va yovuzliklar uchun qo'llanma bo'lib xizmat qildi. Chorizm Turkiston
xalqlarini savodsizlik bilimsizlik holatida ushlab turishdan manfaatdor edi. Uning maqsadi
g'aflat uyqusida yotgan, zamonaviy fantexnika, ma'rifat yutuqlaridan bexabar, milliy ongi
past, milliy g'ururi toptalgan xalqni talash, ezishdan iborat edi. Chor xukumatining
mustamlaka o'lkalardagi gumashtalari «yarim podsho» Kaufman, general-gubernator Kuropatkin,
jallod Golovanovga o'xshaganlar Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo'qon, Toshkentdagi buyuk asori-
atiqalarni, masjidu-madrasalarni, arklaru tarixiy-madaniy yodgorliklarni tusha tutib yer
bilan yakson qildilar. Axir qanday qilib qul ostidagi mazlum xalqlar madaniyatn, ma'naviyati,
ma'rifati, tarixi bosqinchi-jallodlarnikidan baland bo'lishi kerak?! Bunga ular toqat qila
olmas edi! Ularning usuli yo'q qilish, madaniyatni, til va tarixni, Turkiston xalqlari, shu
jumladan o'zbek xalqi g'ururlanlshgan, iftixor qiladigan nimaiki bo'lsya, hamma - hammasini,
tag-tugi bilan ayamay yakson qilish edi.Chor xukumatinipg Turkistondagi mustamlakachilik
siyosatining tub mohiyatida qanday maqsad va muddao yotganligini xalqimizning bilimli,
madaniyatli, ziyrak oqilu dono farzandlari alaqachon tushunib yetgan edilar. Chor xukumati
mustamlakachilik siyosatini fosh etgan, xalqni erk va ozodlikka, bilim va madaniyatga
chorlagan, milliy qadriyatlarimizni qo'llab quvvatlagan, shu yo'lda jafo chekib halok bo'lgan
buyuk qalb zgasi Abdurauf Fitrat o'zining «Turkistonda ruslar» risolasida: «Ko'rdim, kezdim,
eshitdim, o'qidim. Mamlakatlar orasida Turkistonimiz kabi baxtsiz bir mamlakat yo'qdir... Rus
kapitalistlari bilan rus poplarinini sodiq ishonchli qorovullari bo'lg'on eski Rusiya xukumati
ellik yil orasida Turkistondagi turk bolalarining foydalariga biror ish ko'rdimi, qurmoqchi
bo'ldimi? Mana shu savolga - «Yo'qdan!» boshqa bir javobimiz yo'qdir. Yurtimiz ellik bir yil
idorai askariy ostida turligi uchun biz Ovrupaning madaniy millatlari bilan ko'risholmadik
ularning ijtimoiy va iqtisodiy fikrlaridan istifoda qilolmadik. Bizning qo'zlarimizni
ochirmaslik fikri uchun fikri ochiq tatar qarindoshlarimizning dahi Turkistondan yer olmoq va
Turkistonda maktab ochmoqlari man etildi.
28. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda ma’naviyatning davlat siyosatida ustuvor
sohaga aylanishi.
Mustaqillik davrida islomiy qadriyatlar tiklandi, iymon-e'tiqodimiz o'zimizga qaytdi.
Avvalo, masjidlarga, aziz-avliyolar yotgan maqbaralarga solingan qulflar olib tashlandi.
qarovsiz qolgan masjidlar ta'mirlandi, yangilari barpo etildi. Aziz-avliyolar yotgan, o'tmishda
qarovsiz holga kelgan joylar obodonlashtirildi, ziyoratchilar uchun qulay sharoitlar yuzaga
keltirildi. Ramazon va qurbon xayitlari dam olish kuni deb e`lon qilindi. Har yili minglab
fuqarolarimizning haj va umraga borib kelishlari uchun imkoniyat va sharoit yaratib berildi. Bu
o'tmishda faqat xayoliy orzu va armon edi. Ulug' allomalar - Iso Termiziy, xaqim Termiziy,
Bahouddin Naqshband, Ahmad Yassaviy, Zamahshariy, Abduxolik G'ijduvoniy, Najmiddin Kubro, Abu
Mansur Matrudiy, al-Mapg'olniy va boshqa ulug' zotlarning yubileylari bo'lib o'tdi, 1998 yilda
esa Imom al-Buxoriyning 1225 yilligi nishonlandi. Qur'oni Karim, Hadislar va boshqa diniy
kitoblar nashr qilindi, qilinmoqda. O'tmishda birorta ham diniy ulamoning yubileyi o'tkazilmas
edi, dinny kitoblarni nashr etish taqiqlangan edi, yuqorida aytganimizdek borlari ham yo'q,
qilingan edi. 1999 yilda Toshkent Islom Universiteti tashkil etildiMustaqillik yillari islom
dini va islomiy qadriyatlarni tiklash borasida asrlarga teng amaliy ishlar bajarildi.
Jumladan, Qur'oni karimning bir necha tarjima va tafsirlari, buyuk mutafakkirlarimiz Imom
Buxoriy, Imom Termiziyning hadisshunoslikka oid asarlari chop etildi. Mahmud Zamaxshariy,
Bahovuddin Naqshband, Yusuf Hamadoniy, Najmiddin Kubro, Mahdumi A'zam Kosoniy, Xoja Ahror
Valiy kabi allomalarning yubileylari o'tkazildi, merosi aks etgan asarlari nashr qilindi.
Diniy-irfoniy ta'lim muassasalari: Islom o'rta maxsus bilim yurtlari, Samarqandda Imom
Buxoriy nomidagi xalqaro ilmiy markaz, O'zbekiston Islom akademiyasi, Imom Termiziy xalqaro
ilmiy-tadqiqot markazi, Islom sivilizatsiyasi markazi, Buxoroda Mir Arab oliy madrasasi
huzurida Bahouddin Naqshband tasavvuf ilmiy maktabi,Qashqadaryoda “Abu Mu'in an-Nasafiy”
nomidagi aqida ilmiy maktabi tashkil etildi. Mazkur say'-harakatlar O'zbekistonda jahon
hamjamiyati e'tirof etayotgan diniy-gumanistik meros bilan bog'liqdir. Davlatimiz rahbari
SH.M.Mirziyoevning “Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash -
davr talabi” mavzusidagi anjumandagi nutqida diniy omillardan barkamol avlodni tarbiyalash
masalalariga oid fundamental fikrlar bildirilgan.
29. Vijdon erkinligi, uning qisqacha tarixi
Dunyoviy davlatlarda, ya'ni davlatdan din, diniy tashkilotlar ajratib qo'yilgan mamlakatlarda,
insonparvar, demokratik jamiyatlarda vijdon erkinligi mavjud. Vijdon erkinligi nima? Bu
savolga quyidagicha javob berish mumkin. Dinlarga, diniy urf-odatlarga, imon-e'tiqodga har
bir fuqaroning amal qilishi yoki hech qanday dinga amal qilmas-ligi huquqlarini joriy etilishi
va ulardan shaxslarning bemalol foydalana olishiga vijdon erkinligi deyiladi.Vijdon
erkinligi insoniyat tarixida turli shakllarda amal qilgan bo'lib, ular hukmron diniy mafkura,
dunyoqarash talablariga nisbatan ziddiyatda bo'lib kelgan.Vijdoni buyurgan e'tiqodni rasmiy
diniy-mafkuraga qarama-qarshi qo'ygan erkin fikrlovchilar e'tiqodi vijdon erkinligidir.
Quldorlik, feodalizm, kapitalizm va sotsia-lizm jamiyatlarida vijdon erkinligining quyidagi
tarixiy shakllari mavjud bo'lgan:
30. Vijdon erkinligining qonuniy asoslari
Demokratik, insonparvar va dunyoviy davlat bo'lgan O'zbekiston Respublikasida 100 dan ortiq
xalq va millat, 15 ta diniy Konfessiya vakillari yashayotir. Respublikamizda islom dinigina
emas, balki yahudiylik, xristian konfes-siyalari; Rus pravoslaviya, Rim katolik, Arman-
grigoriyan, Lyutteran cherkovlarida, baptistlik va boshqa jamoalar faoliyat ko'rsatmoqda.
(Qarang: I.Karimov. O'zbekiston buyuk kelajak sari. 444-445-betlar).
Barcha dinlar, diniy uyushmalar keng faoliyat ko'rsatayotgan respublikamizning qishloq va
shaharlarida milliy ozodlik qo'lga kiritilganidan keyingi yillarda barcha dinlar, shu jumladan
islom dini qadriyatlari qayta tiklandi. Musulmonlar safi juda kengaydi, yoshlar dinni qiziqib
o'rganmoqdalar, diniy marosimlar, xususan islomiy hayitlar - Qurbon, Ramazon hayitlari
tiklanib, bu tabarruk hayitlar xalqimizga ko'pdan-ko'p ma'naviy ruh bag'ishlamoqda. Dam olish
kunlari deb belgilab qo'yilgan Ramazon, Qurbon hayitlarida minglab machitlarda o'ng minglab
kishilar hayit namozlari o'qimoqdalar, vafot etgan yaqin kishilarining qabrlariga borib,
tilovat qilmoqdalar. Qadimgi davrlarda qurilib, sho'rolar davrida xarobalarga aylangan
minglab madrasa, machitlar qayta ta'mirlandi, ko'plab yangilari qurildi. Hozirgi davrlarda
(1999 yilda) O'zbekistonda 3,5 mingdan ziyod machitlar rasman ro'yxatga olingan va ular
faoliyat ko'rsatmoqda.
31. O’zbekistonda vijdon erkinligiga amal qilinishi
Do'stlaringiz bilan baham: |