|
3-bob. MENEJMENTGA SISTEMALI-VAZIYATLI
YONDASHUV
3.1. T izim lar to ‘g ‘risid a tu sh u n ch a va u la rn in g ta sn ifi
3 .2 . 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i iq t is o d iy o t i y a x li t
ijtim oiy iq tiso d iy tizim sifatid a
3.3. M enejm entda tizim li yon d ash u v
3 .4 . M enejm entda v a ziy a t jrondashuvi
3.1. T izim lar to ‘g ‘risid a tu sh u n ch a va u la rn in g ta sn ifi
Moddiy dunyo juda k o ‘p tizimdan tashkil topgan. Tizim s o ‘zi
y u n o n ch a bo'lib, qon u n iy j ih a td a n bir-biriga b o g ‘langan ko'plab
u n s u rla r n in g m a ’lum bir yaxlitligini ifodalaydi. U n s u rla r - m u
rakkab yaxlit n a rsaning tarkibiy qismidir.
Tizim n u q ta i naz arid an q a r a g a n d a ishlab chiqarish axborot
aloqalari bilan birlashsa, kibernetika tizimini tashkil etadi. Tizim
unga kiruvchi va narsalarda ifodalanuvchi moddalar sifati va holati
bilan xarakterlanadi, boshqa tizimlar bilan o ‘zaro t a ’sir natijasida
mavjud bo'ladi, y a ’ni doimo harakatchan, o ‘zgaruvchan xususiyat-
ga egadir.
H arakat - bu m ateriya ning mavjud bo ‘lish usulidir. Dunyoda
harakasiz m ateriya va materiyasiz h arakat mavjud emas. H arakat
faoliyat, energiyani ifodalaydi.
Bizni o‘rab tu rg an tabiat m a ’lum tizimni yoki birikmani, jism-
lar bog'liqligini tashkil etadi. Bu yerda jism deganda barcha m od
diy haqiqat, yulduzlardan tortib atomlar, efir zarrachalarigacha tushu-
niladi.
Demak, tizim - bu jism larning tabiatini belgilovchi tarkibiy
unsurlardan tashkil topgan birikmasidan iborat.
B ogiiqlik - obyektiv dunyoning en g m uhim xususiyatlaridan
biridir. B o g ‘liqlik mavjudlik tufayli dunyo hodisalarining betartib
yig‘indisi emas, balki qonuniy harakat jarayonidan iboratdir.
Tizimlar turli shakllarga ega bo'ladi. Turli-tuman bolishiga qaramay,
uiarni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin: texnikaviy,
texnologik, biologik, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy tizimlar.
48
Tizimning har bir turi o'zining aniq vazifalariga ega:
- t e x n i k a v i y tiz im , u s k u n a l a r m a j m u i n i n g o 'z a r o b o g 'liq
yig ‘indisidan iborat (bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlaridir);
- texnologik tizim qonun-qoida, m e ’yor, standartlar yig‘indisi,
m ark e tin g xizm atidan iborat;
- tashkiliy tizim ishlab chiqarish jarayonini am alga oshirish,
m e h n a t re su rs la rid a n m aq b u l ra v is h d a foydalanish, m e n e jm e n t
tashkiliy tizimlarini yaratish uch u n imkon beradi.
Texnikaviy, texnologik va tashkiliy tizimlar birgalikda iqtisodiyot-
ni boshqarishning tashkiliy-texnikaviy jihatlarini t a ’minlaydi:
- milliy x o ‘jalikning iqtisodiy tizimi h am ishlab chiqarish, ham
ayirboshlashda yuz beruvchi barcha xo'jalik, moliyaviy, tashkiliy
jarayonlar birligini ifodalaydi. Iqtisodiy tizim m en ejm en t tizimini
qayta qurishda uzluksiz va maqsadli jarayonni aks ettirib, barcha
boshqa tizim lar faoliyati sam aradorligiga k a tta t a ’sir ko'rsatadi.
Shu bilan birga, boshqa tizimlar ham iqtisodiy tizimga o ‘z t a ’sirini
o'tkazishi m um kin (masalan, ijtimoiy tizim);
- ijtimoiy tizim iqtisodiy tizim bilan birga iqtisodiyot maqsad-
larini belgilaydi, m en ejm en tn in g tamoyil va uslublarini shakllanti-
radi, y a ’ni iqtisodiyotni boshqarishning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini
ifodalaydi. Hozirgi davrda iqtisodiyotda ijtimoiy o'z garishlar am al
ga oshishi, m e n e j m e n t d a d e m o k r a t iy a n in g asoslari k engayishi,
ham korlikning yangi shakllari yaratilishi, bozor m uno sab atlarig a
o'tilishi, bu tu n milliy xo'jalik tarkibi qayta qurilishi bilan bog'liq
ravishda ijtimoiy tizim ning ahamiyati ortib bormoqda.
Inson en g m uhim va faol u n su r bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy tizim
asosini ijtimoiy, jamoa, shaxsiy manfaatlar: siyosiy, iqtisodiy, ijti
moiy, huquqiy, m ehnat manfaatlari tashkil etadi.
Agar korxonani yaxlit tizim sifatida tahlil etsak, u kichik tizim
lar va unsurlar yig'indisidan iboratligini ko'ramiz.
49
Demak, boshqariladigan tizim bir v a qtning o'zida boshqaruv-
chi tizim ham bo'lishi mumkin.
M e n e jm e n tc h i tiz im g a k orxona, k o n s e r n la r n i n g b o sh q a ru v
jarayonini, y a ’ni kishilar jamoasida ochiq m aqsadga qaratilgan t a ’sir
etish jarayonini t a ’minlovchi u n su r va kichik tizimlari kiradi. Boshqa
riladigan tizim ga korxona, konsern la rn in g bevosita moddiy boy-
liklar yaratish va xizmat ko'rsatish jarayonini t a ’minlovchi unsur
va kichik tizimlari kiradi.
M oddiy tizim sifatida o 'rganiladigan ishlab chiqarish ishlab
chiqarish vositalari, shuningdek, m ehnat predmetlarini tayyor mah-
sulotga aylantiruvchi ishlab chiqarish jarayonlari yig'indisidan ibo
rat.
Iqtisodiyotni boshqarish m e n e jm e n t obyekti va subyektidan
iborat yaxlit tizimni ifodalaydi.
S u b y e k t m e n e jm e n t m a q s a d la rin i aniqlaydi va m e n e jm e n t
obyektiga bir m aq sa d g a y o ‘naltirilgan t a ’sir qiladi, shuningdek,
o ‘zaro t a ’sir natijalariga baho beradi (boshqaruvchi t a ’sir). Obyekt
o ‘ziga o'tkazilgan boshqaruvchi t a ’sirni qabul qiladi va m enejm ent
subyektiga natijalar haqida axborot beradi (aks t a ’sir).
Iqtisodiyotni boshqarishda m e n e jm e n t obyektlari - bevosita
ishlab chiqarish jamoalari va alohida ishlovchilardir. Ular m ehnat
faoliyati natijasida ishlab chiqarish moddiy unsurlari, m ehnat qurol-
lari va predmetlariga t a ’sir etadi.
50
Do'stlaringiz bilan baham: |
