|
Yangi oy-u iyd iki qullug‘ching o‘lsun, aylagan
Sen hilol aning otin, bayram bu yerning kunyatin.
Husayn Boyqaro Navoiyni davlat ishlariga jalb qiladi. Shoir dastlab 1469 – 1472-
yillarda muhrdor lavozimida, 1472 – 1476-yillarda esa amir (vazir) lavozimida xizmat
qiladi. Tarixchi Mirxond uning bu davrdagi faoliyati haqida «Ravzat us-safo» asarida
shunday yozadi: «
... amir bir necha vaqt muhrdorlik lavozimida qoyim turib, xizmatkorlik
poyasini yuqori osmondan ham o‘tkazdi. Bir necha vaqtdan keyin bu mansabni tark etish
bobida iltimos qilib, bu lavozimga amir Ahmad Suhayliyni tayin qilishni iltimos qildi.
Xoqoni Mansur uning bu iltimosini qabul qildi, lekin hijriy 876-yili sha’bon oyida
(
1472-
yil yanvar
)
bandanavoz podshoh ul vojib ul-atob amirni amorat mansabi bilan sarafroz
190
qilmoqchi bo‘ldi... xoqoni Mansurning pokiza ko‘ngli shu ediki, amir Alisher vojib ul-
iz’on farmonga ko‘ra boshqa amirlardan yuqori muhr bossa, lekin ul janobning qo‘liga
ma’lum soatda muhr bossin uchun nishon berganlarida, nafsi siniq bo‘lganidan va
bag‘oyat ulug‘ tavozu’liligidan, nishonning shunday joyiga muhr bosdikim, undan
tubanroqqa muhr bosishga joy qolmadi...
»
Alisher Navoiy vazir lavozimida ishlab yurgan paytlarida o‗zining butun kuch-
quvvatini mamlakat obodonchiligi, el farovonligi uchun sarf qiladi:
Kim bor edi boshima ko‘p mehnatim,
Yo‘q edi bosh qoshig‘ali fursatim
(«
Hayrat ul-abror
»
dan
).
Mamlakatda zulm va haqsizlikka chek qo‗yadi, ilm va san‘at ahliga rahnamolik
qiladi, bunyodkorlik va obodonchilik ishlariga keng e‘tibor qaratadi. «Amiri kabir» va
«Amir ul-muqarrab» unvonlariga sazovor bo‗ladi.
Alisher Navoiyning mamlakatdagi katta huquqlari va el orasidagi yuksak e‘tibori
saroy amaldorlari, ayniqsa, Majididdin va uning tarafdorlarining keskin noroziligiga sabab
bo‗ladi va saroyda fisq-fasod kuchaya boradi. 1476-yili Navoiy vazirlik lavozimidan
iste‘fo beradi va badiiy ijod bilan shug‗ullanadi.
Alisher Navoiy vazirlik lavozimidan ketgandan so‗ng ham Sulton Husayn saroyida
eng nufuzli siyosiy arbob bo‗lib qolaveradi. Husayn Boyqaro uni o‗ziga g‗oyat yaqin
tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar va shoirning fikrini nihoyatda qadrlar edi. Bu
holat ulug‗ shoir va saroy amaldorlari orasidagi nizoning oshishiga olib keladi. Husayn
Boyqaro Navoiyni Astrobodga hokim qilib yuborish bilan saroydagi nizolarga chek
qo‗ymoqchi bo‗ladi.
Alisher Navoiy 1487 – 1488-yillarda Astrobodda hokimlik qiladi. Mirxondning
yozishicha, «
Astrobod gulshani adolat xislatlik amirning kelishi bilan Eram gulistonining
g‘ayratini keltiradigan bo‘lib, Jurjonning sayyidlari, ulamosi, e’tiborli kishilari, fozillari
ul maqtovga munosib sifatli amirning lutf-u marhamatlari bilan faxr va quvonch topdilar.
191
Yana ra’iyati uning adolat-u insofining barakoti bilan zulm-u bedodlik zulmatidan najot
topib, tinchlik va omonlik, farog‘at va osudalikka erishdilar
»
.
1489-yili Alisher Navoiy Hirotga qaytgach, o‗rniga Astrobod hokimi qilib shahzoda
Badiuzzamon tayinlangan edi. Bu orada Balxda Darveshali qo‗zg‗oloni boshlanadi.
Husayn Boyqaro Navoiyni olib Balxga jo‗naydi. Darveshali bilan sulh tuziladi, lekin
Hisorda Abu Sa‘idning o‗g‗li Sulton Mahmud Husayn Boyqaroga qarshi kurash
boshlaydi. Shoh Navoiyni Balxda qoldirib, o‗g‗li Badiuzzamonni olib Hisorga otlanadi. U
bilan ham murosaga kelishib orqaga qaytadi va Balxni Badiuzzamon tasarrufiga beradi.
Badiuzzamon o‗n uch yoshli o‗g‗li Mo‗min mirzoni Astrobodda qoldirib, Balxga keladi.
Husayn Boyqaroning suyukli ayoli Xadichabegim bilan Majididdinning o‗rniga vazir qilib
tayinlangan Nizomulmulk Astrobodga Muzaffar mirzoni hokim qilib tayinlashga
erishadilar. Xadichabegim shohning mastlik chog‗ida Mo‗min mirzoni o‗ldirish haqidagi
farmonga imzo qo‗ydirib, uning zudlik bilan ijro qilinishiga erishadi. Husayn Boyqaro
hushiga kelib yangi farmon jo‗natadi. Lekin vaqt o‗tib bo‗lgan edi.
Bu hodisa Alisher Navoiyga qattiq ta‘sir ko‗rsatadi va ko‗pdan buyon orzu qilgani
haj safariga tayyorgarlik ko‗ra boshlaydi. Shohdan ijozat olib yo‗lga otlanadi. 1499-yili
Marvda Husayn Boyqaroning yana bir o‗g‗li Abulmuhsin otasiga qarshi bosh ko‗taradi.
Shoh isyonni bartaraf qilish uchun qo‗shin bilan Marvga otlanadi. Mirxondning xabar
berishicha, «
Marv qamali uch-to‘rt oyga cho‘zilib, fath-u zafar shohidi murod ko‘zgusida
ko‘rinmagani uchun, xoqoni Mansur sulhga mayl qildi. Abulmuhsin mirzo ham
qal’adorlikning cho‘zilib ketganidan g‘am chekib, otasi qoshiga chopar yubordi va amir
Alisherni talab qildikim, to ul janobning vositachiligi bilan sulh ishi voqe bo‘lsin
»
.
Shoh
Mashhad ostonalariga yetib qolgan Alisher Navoiyga tez chopar yuboradi. Alisher Navoiy
Mashhad ulug‗lari va hamrohlari bilan maslahatlashadi. Ular mamlakatning tinchligi har
narsadan ustun ekanligini aytib, hajga borishni kechiktirishni maslahat beradilar. Alisher
Navoiy ortga qaytadi va ota-o‗g‗il orasida sulh imzolanadi.
1500-yil dekabrining oxirlarida Husayn Boyqaro Astrobod yurishidan qaytadi.
An‘anaga ko‗ra, saroyning barcha e‘tiborli kishilari shohni kutib olishga yo‗lga chiqadilar.
Ular orasida hazrat Navoiy ham bor edi. Sog‗lig‗i juda yomonlashganiga qaramay, shoir
safardan qaytgan sulton huzuriga yetib keladi va hamrohlari yordamida uning ko‗ksiga
192
bosh qo‗yib hushidan ketadi. Bu holat «Makorim ul-axloq»da shunday tasvirlanadi: «
Bir
farsaxga yaqin yurganda sohibqironning dabdabali va ko‘rkam muhafasi ko‘rindi. Shu
vaqt Xudoning inoyati bilan ul zotning muborak boshi aylanib qoldi. Olijanob amir Xoja
Shihobuddin Abdullani huzuriga chaqirib:
«
Meni ehtiyot qilishdan g‘ofil bo‘lmang,
ahvolim o‘zgarib qoldi
», –
dedi. Shu payt a’lo hazratning qo‘lini o‘pishga yetishmoq
uchun otdan tushdi. To‘satdan yetishgan kasallikning og‘irligi so‘nggi haddiga borib
qolgani va yurishga madori qolmaganidan, mazkur amir va Mavlono Jaloluddin Qosim
uning qo‘ltiqlariga kirib ulug‘ Amir boshini baland martabali podshohning quchog‘iga
qo‘ya oldi. A’lo hazrat ul buyuklik va dabdaba doirasi markazining ahvolida o‘zgarish
ko‘rib, g‘oyatda qayg‘uga botdi, g‘amgin bo‘ldi
»
.
Shoirni og‗ir ahvolda uyga olib
keladilar. Uch kun hushsiz yotgan Alisher Navoiy 1501-yilning 3-yanvarida sakta
kasalligi tufayli vafot etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
