Dilmurod quronov adabiyotshunoslikka kirish

Kommunikativ funksiya. Badiiy adabiyot shaxslararo, avlodlararo, millatlararo muloqotning amalga 
oshishiga  xizmat  qiladi.  Badiiy  asarni  yaratish  davomida  ijodkor  tasawurdagi  o'quvchi  bilan 
muloqotga kirishsa, uni o'qish jarayonida o'quvchi ijodkor bilan muloqotga  kirishadi. Muloqot 
jarayonida  keng  kitobxonlar  ommasiga  badiiy  informatsiya  yetkaziladi,  bu  esa  o'quvchining 
bilim  va  tasawurlar  doirasini  kengaytiradi,  informatsiyaga  bo'lgan  ehtiyojini  qondiradi.  Badiiy 
adabiyot vositasida amalga oshuvchi muloqot qarshisida davriy yoki  hududiy  chegaralar  mavjud 
emas:  uning  vositasida  o'quvchi  o'zidan  bir  necha  asrlar  ilgari  yashagan  shaxs  bilan  ham, 
o'zidan  minglab  chaqirim  olisda  yashovchi  shaxs  bilan  ham  muloqot  qila  biladi.  Masalan,  ko'p 
mutolaa  qilgan  hozirgi  kitobxon  olis  ajdodlarining  turmushi,  fikrlash  tarzi,  orzu-intilishlari 

---

bilan  ham,  olis  dengiz  ortidagi  xalqning  turmushi,  fikrlash  tarzi,  orzu-intilishlari  bilan  ham 
yaqindan  tanish  bo'la  oladi.Tarbiyaviy  (didaktik)  funksiya.  Badiiy  adabiyot  shaxsni  aqlan  va 
ruhan  kamolga  yetkazadi,  jamiyatning  ma'nan  tozarishi  va  yuksalishiga  xizmat  qiladi.  E'tibor 
berilsa, deyarli barcha milliy adabiyotlar taraqqiyotining ilk bosqichlarida didaktik funksiya oldingi 
planda turgani ko'riladi. Adabiyotning tarbiyaviy ahamiyatiga juda qadim davrlardan ayricha e'tibor 
berib  kelinishi  bejiz  emas.  Xususan,  qadimgi  yunon  faylasufi  Aflotunning  "Davlat"  asarida 
adabiyotning tarbiyaviy tomonidan qanday foydalanish kerak, kimga, nimani va qandayo'qitish 
kerak,  degan  masala  keng  qo'yilgan.  Sharq  xalqlarida  ham  yosh  avlodni  tarbiyalashda  badiiy 
adabiyotdan  keng  foydalanilgan.  Shu  bois  ham  Sharq  mumtoz  adabiyotida  "Guliston", 
"Bo'ston", "Qutadg'u bilik", "Hibatul haqoyiq", "Qobusnoma" singari didaktik asarlar yaratilgan. 
To'g'ri,  adabiyot  taraqqiyotining  keyingi  bosqichlarida  sof  didaktik  xarakterdagi  asarlar 
kamayib  boradi,  hatto  oshkor  didaktikaga  berilgan  asarlar  badiiy  mukammallikdan  yiroq 
tushadi, deb hisoblanadi. Shunga qaramay, adabiyotning mazkur funksiyasi hamon juda kuchli 
va  sezilarlidir.  Zero,  chinakam  san'at  asarida  ijodkor  ezgulik,  go'zallik,  adolat  singari 
umuminsoniy  qadriyatlar  tomonida  turib  fikr  yuritadiki,  ayni  shu  narsa  badiiy  adabiyotdagi 
tarbiyaviy  funksiyaning  har  vaqt  mavjudligini  ta'min  etadi.Kompensatorlik  funksiyasi.  Badiiy 
adabiyotda  inson  o'z  hayotida  ko'rmaganini  ko'radi,  undan  o'ziga  yetishmayotgan  narsalarni 
topadi  va  shu  asosda  aihiy  qoniqish  hosil  qiladi.  Bu  jarayonning  asosi  shuki,  badiiy  asar 
mutolaasi davomida o'quvchi irreal olamda — badiiy reallikda yashaydi: shu irreal olamda real 
hayotida  ko'nglidan  kechirmagan  hislarni  kechiradi,  umri  davomida  tushmagan  vaziyatlarda 
"yashaydi".Badiiy  bashorat.  Badiiy  adabiyotning  bashoratchilik  funksiyasi  xalq  og'zaki 
ijodidagi  ertaklardayoq  namoyon  bo'ladi.  Xususan,  ertaklardagi  "uchar  gilam"lar,  "oynai 
jahonnamo"lar  aviatsiya  va  televideniye  paydo  bo'lishidan  ancha  ilgari  bashorat  qilingan  edi. 
Insonning  bugungi  imkoniyatlaridan  kelib  chiqqan  holda  ertadan  bashorat  qilish  yozma 
adabiyotda,  xususan,  fantastik  va  ilmiy-fantastik  asarlarda  ham  kuzatiladi.  Masalan,  J.Vernning 
"Yerdan Oyga" (1865), "Oy atrofida" (1869) asarlarida insonning Oyga sayohati, "20000 le suv 
ostida"  (1870)  romanida  uning  dengiz  qa'rlarida  sayohat  qilishi  tasvirlangan.  Holbuki,  mazkur 
asarlar  yozilgan  paytda  insoniyat  hali  bularga  qodir  emasdi.Badiiy  adabiyot  "kecha"  yoki 
"bugun"ning  badiiy  tahlili  asosida  kishilik  jamiyatining  «erta»si  haqida  fikr  aytishga  intiladi. 
Zero,jamiyatdagi  joriy  holat,  undagi  rivojlanish  tamoyillarining  badiiy  tadqiqi  bunga  yetarli 
asos  beradi.  Masalan,  nemis  adibi  L.Feyxtvangerni  olaylik.  Adib  1933  yilda,  Germaniyada 
fashistlar  diktaturasi  o'rnatilgach,  xorijga  chiqib  ketgan.  Ya'ni  Feyxtvanger  fashistlarni 
hokimiyat  tepasiga  keltirgan  shart-sharoitlarni,  siyosiy  jarayonni  hamda  buning  natijasida 
yuzaga  kelgan  ijtimoiy-siyosiy  holatni  juda  yaxshi  bilgan.  Yozuvchi  o'zining  "Soxta 
Neron"(1936)  romanida  ayni  shu  jarayonlarni  metaforik  tarzda  badiiy  tadqiq  etadi  va  mustabid 
tuzumning  muqarrar  halokatini  bashorat  qiladi,  buni  badiiy  asoslab  beradi.  Shunga  o'xshash, 
A.Qodiriy  "O'tgan  kunlar"da  yurtimizning  yaqin  o'tmishini  badiiy  tahlil  qilib,  "qipchoq  — 
qorachopon"  mojarolari  Chor  istibdodiga  yo'l  ochganidek,  yurtning  "qizil"lar  va  "oq"larga 
bo'linishi "qizil istibdod"ga yo'l ochishini bashorat qilgan, yurtdoshlarini bundan ogoh qilishga 
intilgan edi. 
Estetik funksiya. Badiiy adabiyot insonda go'zallik tuyg'usini rivojlantiradi, badiiy didni tarbiyalaydi.