Dilmurod quronov adabiyotshunoslikka kirish

(A. Oripov) 
Oddiy mashinani / ko'rsa bolalar 
11 (6 + 5) 
Hayratga tushishni / kanda qilmaydi. 
11 (6 + 5) 
Olis yulduzlarda / ulkan kemalar 
11 (6 + 5) 
Uchib yurganini / ular bilmaydi. 
11 (6 + 5) 
(A. Oripov) 
Suratimni / chizmoq uchun 
8 (4 + 4) 
Oppoq bo'yoq / tanlading. 
8 (4 + 4) 
Va dunyoga / nega kelib 
8 (4 + 4) 
Ketganimni / anglading. 
8 
(4 
+ 
4) 
(U.Azim) 
Misradagi  bo'g'inlar  soni  va  ularning  qay  tartibda  turoqlangani  she'rning  ritmik  intonatsion 
xususiyatlariga  sezilarli  ta'sir  qiladi.  Shuning  hisobiga  barmoq  tizimida  vaznlar  rang-barangligi 
yuzaga  keladi.  Masalan,  bo'g'inlar  soni  kam  bo'lgan  vaznlarda  o'ynoqi,  biroz  shiddatli  ohang 
yuzaga keladi: 
Keyin ne bo'ldi, 
(2+3) 
Keyin to'y bo'ldi, 
(2+3) 
Qolmadi sirlar 
(3+2) 
Jiyda tagida... 
(2+3) 
(M. Yusuf) 
Buning  ziddi  o'laroq,  ko'p  bo'g'inli  vaznlarda  vazmin  ohang  hosil  bo'ladiki,  chuqur  falsafiy 
mazmunli she'rlarning aksari shunday vaznlarda yoziladi: 
Men 
bu 
cho'llar 
qo'ynida 
tug'ilib 
topdim 
kamol, 
 
 
 
(7+7) 
Ko'hna sardobalarda ko'milib qoldi dardim. 
(7+7) 
Lekin nar ars(i)londan sut talab qilgan misol 
(7+7) 
Olis shahar, tog'lardan ilhomimni axtardim. 
(7+7) 
(A.  Oripov)  Shuni  ham  unutmaslik  kerakki,  bo'g'inlar  soni  bir  xil  bo'lgani  holda  turlicha 
turoqlangan  she'rlarning  ohangdorlik  jihatidan  sezilarli  farqi  bo'ladi.  Yuqoridagi  o'n  to'rt 
bo'g'inlik she'rda 7+7 tarzidagi turoqlanish bo'lgani uchun ham unda falsafiy mushohadaga mos 

---

vazmin, o'ychan ohang  yuzaga  kelgan  bo'lsa, o'zgacharoq tarzda  turoqlangan o'n  to'rt  bo'g'inli 
quyidagi parchada endi butkul boshqacha - shiddatkor o'ynoqi ohang hosil bo'ladi: 
Qush bo'lib qochar bo'lsang, tarlon bo'lib 
quvgayman, 
(3+4/4+3) 
Tog'larda sharsharadek g'uboringni yuvgayman. 
(3+4/4+3) 
Har mushkul,har xatarda har balodan saqlagum, 
(3+4/4+3) 
Qayrilsang-qayrilmasang o'lguncha ardoqlagum. 
(3+4/4+3) 
(Mirtemir) 
Turoqlanish  tartibining  ritm  va  ohangni  hosil  qilishdagi  rolini  yana  ham  yorqinroq  tasavvur 
qilish  uchun  she'riyatimizda  ancha  keng  tarqalgan  o'n  bir  bo'g'inli  she'rlarning  turlicha 
turoqlangan ko'rinishlariga e'tibor qiling: 
1)Oddiy mashinani ko'rsa bolalar 
11 
(6+5) 
Hayratga tushishni kanda qilmaydi. 
11 (6+5) 
(A. Oripov) 
2)Ko'nglimga  cho'g'  soldi,  cho'g'  soldi,  netay,  1 
Javdirab-javdirab 
jayron 
boqishi. 
Xanjarsiz  jon  oldi,  jon 
oldi,netay, 
O'sha  nozik  ado,  jonon 
boqishi. 
(Mirtemir) 
3) 
Men  yo'qman.  Yolg'onlar  meni 
yo'qotdi. 
Chin gaplar sevgimga qilmadi karam. 
(U.Azim) 
4) 
Ohista-ohista 
yog'adi 
yomg'ir, 
Ohista-ohista 
qo'zg'alar 
shamol. 
Ohista-ohista 
to'kar 
yumshoq 
nur 
Bulutlar  bag'ridan  ko'ringan 
hilol. 
(U.Azim) 
5) 
Ko'nglim  qolgani  yo'q  yorug' 
olamdan, 
Xayolimda 
yo'qdir 
na 
viqor, 
na 
kin. 
Baribir  bir  kuni  sizdan 
ketaman 
— 
Qayga ketganimni bilmaydi 
hech kim. 
(U.Azim) 
6) 
Kuzakning  besohib  kechalarida 
Izg'irinlar  yelar,  yomg'irlar 
ezar... 
Dunyoning 
xo'lzulmat 
ko'chalarida, 
Tentirab 
kezinar 
yolg'iz 
deraza. 
(U.Azim) 
E'tibor  berilsa,  yuqoridagi  she'rlarda  misralardagi  bo'g'inlar  sonining  teng  bo'lgani  holda, 
misralardagi  turoqlanishning  o'zaro  munosabati  turlicha:  misralardagi  turoqlarning  aynan  mos 
kelishi  (1,3),  juft  va  toq  misralardagi  turoqlarninggina  o'zaro  mos  kelishi  (2,5,6),  uchinchi 
misradagi turoqlanishning biroz farqli bo'lgani holda qolganlarining aynan mos kelishi (4) kabi 
hollarni kuzatamiz. 
Turoqlanishning  misralararo  munosabatidagi bu  xil turlichalik she'rlardagi ohangning farqli, 
o'ziga xos bo'lishiga xizmat qiladi. 
O'zbek  adabiyotshunosligida  barmoq  tizimidagi  vaznlarning  sodda  va  qo'shma  turlari  ajratiladi. 
Sodda vazndagi she'rlarga yuqoridagilar misol bo'lib, ularning misralaridagi bo'g'inlar soni o'zaro 
I  (6+3+2) 11(6+2+3) 
II (6+3+2) 11 (6+2+3) 
11 (3+3+5) U (3+3+5) 
11 (3+3+3+2) 
11(3+3+3+2) 
11 (3+3+2+3) 
11 (3+3+3+2) 
11 (6+2+3) 
11  (6+3+2)  11  (6+2+3)  11 
(6+3+2) 
11 (3+3+5) 11 (6+5) 11 (3+3+5) 
11 (6+5) 

---

teng bo'ladi. Qo'shma vazndagi she'rda esa misralardagi bo'g'inlar soni bir xil emas: 
Qoqiladi / xorg'in otlar 
8 (4 + 4) 
g'ijirlaydi / arava. 
7 (4 + 3) 
g'ildiraklar / izi yo'lda 
8 (4 + 4) 
To'zg'iyotgan / kalava 
7(4+3)