Dialektologik amaliyot

MIRZO ULUG'BEK NOMIDAGI O'ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
JURNALISTIKA FAKULTETI O‘ZBEK TILI YO'NALISHI (O'ZBEK TILI)
303-GURUH TALABASI TURDIQULOVA GULCHEHRANING

“DIALEKTOLOGIK AMALIYOT”ishi

Amaliyot rahbari : Ubaydullayev Alisher
Amaliyotchi talaba: Turdiqulova Guchehra

TOSHKENT – 2022

1.Shevasi o‘rganilayotgan aholining yashash joyi haqida umumiy ma’lumot, aholining milliy tarkibi, ularda o‘zbeklarning nisbiy miqdori, aholi punkti atrofidagi sheva vakillari, boshqa millat vakillari haqida ma’lumot. Biz Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universitetining talabalari mana ikkinchi kursni ham tamomlab yozgi ta`tilni boshlab oldik. Poytaxtimizdan hamma bir olam taassurotlar ila o‘zlarining tumanlariga, tumanlariga, qishloqlariga va ovullariga qaytdilar. Biz ikkinchi kurs davomida turli qiziqarli va ajoyib fanlarni o`rgandik. Ikkinchi kurs davomida biz qiziqarli fanlardan biri dialektologiya, ya`ni shevalar haqidagi fanni juda qiziqish bilan o`rgandik. Ustozimiz tomonidan berilgan yozgi amaliy mashg`ulotimiz esa bu fan haqidagi bilimlarimizni yanada boyitib, mustahkamlashga, o`zimiz yashab turgan hudud shevasini o`rganishga xizmat qiladi. Men bu amaliy mashg`ulotni boshlashga astoydil kirishdim. Ustozlarimiz bergan bilimlari orqali o`z yashab turgan hududimiz haqida ma`lumotlar to`pladim . Bular bilan sizlarni ham tanishtirib o`taman.
Men, Turdiqulova Guchehra mustaqil ona vatanimiz O`zbekistonimning yuragi hisoblangan Qashqadaryo viloyatining Yakkabog’ tumanida yashayman. Men o‘z Dialektologik amaliyot ishimni ham o’zim yashayotgan tumanim va tug`ilib o`sgan qishlog`im Yakkabog’ tumani bo`lgan Yakkabog’ shevasini o‘rganish ustida olib bordim. Bu joylar anchagina keng hududni qamrab olgan. Uning hududida yuzdan ortiq qishloqlar mavjud. Aholisi asosan, o‘zbeklar; shuningdek, tojik, tatar, rus va boshqa millat vakillari ham yashaydi. Yakkabog’ tumanidagi Besho’g’il qishlog'i xo‘jaligi, asosan, qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan. Qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i dehqonchilik. Shuningdek, bog‘dorchilik, g‘allachilik, chorvachilik ham rivojlangan. Tumanimiz aholisining asosiy mashg`uloti dehqonchilik va chorvachilikdir.

1. Shevaning o‘zbek shevalari tasnifidagi o‘rni.

Tumanimiz aholisining asosini qipchoq vakillari tashkil etadi. Bu sheva vakillarining tub aholi shevasiga ta`siri sezilmaydi. Lekin tuman aholisi o`ziga xos shevada gaplashmayadi. Adabiy tilga deyarli yaqin. To‘g‘ri, ayrim hududlarda “j” lovchi sheva vakillari ham yashaydi
Shevamizning grammatik xususiyatlari quydagilardan iborat:
1.So`z boshidagi y tovushi o`rniga j aytiladi.
Masalan: yo`l –jo`l, yur – jur.
2.Ko`pincha so`z oxiridagi g` tovushi o`rniga v tovushi ishlatiladi.
Masalan:sog`aman – sovaman , tog`- tov .
3.So`z oxiridagi q undoshi ba`zi so`zlarda nutqda talaffuz qilinmaydi, tushib qoladi: quruq –quri.
4.Ko`pincha so`z boshida o tovushini o`rniga a (old qat r ) unli ishlatiladi: ͻ
olma –alma , olov – alov.
5.Asosan orqa qator unlilar , ba`zan old qator unlilar ham ishlatiladi: Ana ,aya so`zlarida old qator a unlisi ishlatilsa αnor so`zida orqa qator unlilar ishlatiladi.
6.Hozirgi zamon qo`shimchasining -yapti shakli ishlatiladi: kelyapti , boryapti, ketayapti, chopayapti, uxlayapti.
7. B tovushi o`rniga p ishlatiladi : borip kelay, opkelay.
8. Tushum kelishigining –di , -ti variantlari ishlatiladi: ukamdi, gapti.
9. Qaratqich kelishigi o`rniga tushum kelishigi ishlatiladi: ukamni kitobi , byimni guli.
10. Jo`nalish kelishigining -a varianti ham ishlatiladi : byima , dadama, ukamma.
11. Shevamizda - LAR qo`shimchasi hurmat ma`nosida ishlatiladi: Dadam
aytdilar, Bovam keldilar .
12.Chiqish kelishigining - dan , - tan , -nan variantlari qo`llanadi.
Masalan : ishtan , uydan , kimnan .
13. Bazan e unlisi o`rniga i unlisi ishlatiladi : ergashmoq –irgashmoq , erta- irta,
kecha-kicha.
14. Bazan r undoshi o`rniga l undoshi ham ishlatiladi : devor – devol.
15. Bazan p undoshi o`rniga v undoshi talaffuz qilinadi :
Topib bermoq - tovib bermoq .
16. Ch undoshi o`rniga sh ishlatiladi : uchta - ushta .
17. S undoshi o`rniga ch ishlatiladi : soch – choch.
18. Qator kelgan bm undoshlari pp tarzida talaffuz qilinadi:boribman – borippan .
19. B undoshi o`rniga m : bundan – mundan , bunday –munday , buni – muni .
20. Shevamizda singarmonizm hodisasi uchraydi: ona- ana .
21.Sandhi hodisasi ham uchraydi : hayron bo`ldim –hayrom bo`llim.
22. Ikkilamchi cho`ziqlik : shahar – sha:r .
23. Spirantizatsiya hodisasi : sabzi –sovzi, og’zi-ovzi.
24. Eliziya hodisasi : o`ta olmadi – o`tolmadi, bo`lar ekan –bo`laykan , olib ke –
opke , Solix aka -Soli aka , Abdusattor – Absattar .
25. Reduksiya : tiriklay – tirilay , nasiya - nasya .

Axborot beruvchi:

1.Onam Mirzayeva Nargiza opa Yakkabog’ tumanidagi Besho’g’il qishlog'ida yashaydi 1976-yil tug`ilgan, o’qituvchi.
Axborot beruvchilar:
1.Mirzayev Qahramon - Qashqadaryo viloyati Besho’g’il qishlog`ida yashaydi 1947-yil tug`ilgan ,nafaqada.
2. Nafasova Mehri aya –Qashqadaryo viloyati Besho’g’il qishlog`ida yashaydi. 1974-yilda tug`ilgan, til va adabiyot o`qituvchisi.
3.Ochilov Miraziz - Qashqadaryo viloyati Yakkabog’ tumani Turon qishlog`ida yashaydi. 1954-yilda tug`ilgan , o'qituvchi, hozirda nafaqada.
Men tumanimizning shevasidagi chupchaklarni eshitishni juda yoqtiraman. Ayniqsa otamning tog'asi nuroniy Asad boboning kampiri aytib bersa. Ular shevamizda juda zo'r gapiradilar. Ayniqsa kasbi haqida so'rasangiz bormi?! Faxir bilan kasbini "kasbim faxrim" deb gapirib beradilar.
Kasbim – faxrimdir.
“Mom ɔmdan kasbingiz haqida gapirib beriŋg” deganimda u kiši “ Tani j niŋ ɔ s γma, ɔ dim γiŋ č γma ɔ ɔ , žuribsanmi šejtib” deja gap b šlab ketdilar. Endi buj γini ɔ ɔ m m mniŋ gaplaridan ešitiŋ. Juda qiziq. “B lam, kel seŋa öz kasbim haqida gapirib ɔ ɔ ɔ berajin. Ilgari v qtlar men öqtuvči böp išlaganman, lekin buvaŋ qurmaγur meni ɔ išlašga qöjmaganda. Lekin šundaj bösajam biz hamsijalarimiz bilan birga jiγilišib gilam töqirdik. Hamma hamsijalar kelardi. Ularam özi hammasi šu özimizzi q rind š-uruγimiz, ajm γimiz ɔ ɔ ɔ edi. Hammasi j rdamga čiqardi. Šul v qtlarda ɔ ɔ ullarim, qizlarim, kelinlarimam j rdamini kanda qilmasdi. Hammasiniŋ öziga žaraša ɔ hunari b ridi. ɔ Kasb – kasb, tubi – nasib. Šuniŋčun hamma bir kasbbi egasi. Biz gilamlarni töqišda zajn vi, kök, malla, ɔ raŋlardan f jdalanardik. Hašarčilar učun ɔ kelinlarim öč qda tezaklarni gurillatib j qib, š piširardi, ɔ ɔ ɔ γilvindilar tajj rlašardi. U ɔ ɔšlarni t v qlarda ɔ ɔ , gulli lalilarda čir jli qib suzib kelišardi. Kelinlarimniŋ qöli gul, ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ j γi čaqq n. Havas qilsa arzigulik. Ej ilgari zam nlar satillar bölardi. Unda töla sarim j, birinč, ɔ j γlar, dummali göštlar bölardi. Kelinlarim ɔ binnimalar piširib j tardi. Tinmasdi . Egatdan jangi ɔ pamadirlarni uzib lib, salat qilišardi. ɔ Juzumlarni uzib, dastarxanga qöjardi. Našvatilar, q ralilar, lxörilar terišardi, bkelišardi. ɔ ɔ ɔ Ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ vqatlanib p, jana gilam töqišda dav m etardik. N vuslarni tagida, s ja salqin žajlarda ötirardik. Bitta gilamni galalašib bir haftada tugatardik. Biz šujtib kunlarimizni ötkazganmiz. Silar h zir gilam töqiš ɔ narjaqda tursin, b šqa narsalar ɔ qilišni ham bilmasaŋlar kerak. Mer s m li tözadi, mer sli hunar özadi ɔ ɔ ɔ , b lam. ɔ Hunarli bölgin, hajma. Šajxniŋ hunari bölmasa, x naq h taŋ. ɔ ɔ Ha, bizniŋ zaman b šqača edi. Qarrib qujulmagan č llaram binnimalar qilardi. Biz kampirlar galalašib, ɔ ɔ nevalarimizga qulidan ɔrγamčilar töqib berardik. Č llarimiz daraxxi tepasiga uni ɔ b γlab qöjib berardi. Qarri mömalaram tinmasdi. Ular ɔ žilaklarini kijv lib, qöjlarniŋ ɔ ɔ ɔ lingan junini jaxšilab s valab,titardi. Undan kejin určuqni qöllariga lv lib jipqilardi. Bultur alma pišiγida ham r sa biz kampirlar išladik. Qizlarimizniŋ töjlari ɔ učun körpa tušak, j stiqlar tajj rladik. Jana gilam töqidik. ɔ ɔ Usta , išni qilar puxta deganlaridik, biz gilam töqišniŋ ustasi böp ketganmiz. Bizda šundaj dat b r. Har bir ɔ ɔ kelin s ndiγiga ɔ iktadan töqilgan gilam s linadi. Buni ɔ q qma ɔ gilam dejišadi. Ha, bu gilammi -juda γir. Uni q qaman degunča öziŋ q qilib tušasan. Lekin uniŋ naqšlari ɔ ɔ ɔ közni quvnatadi-da. Betakr r naqšlar. Ajaŋni s ndiγidajam bunaqa gilam b r. Nijat ɔ ɔ ɔ qib özim töqiganman. Hali žašab tursam silarga ham atab, töqib beraman. Mana katta ammaŋam bu išniŋ ustasi. Hali bizniŋ ilada uŋa žetadigani žöq. Nima bölsajam, ɔ b lam, qöliŋda hunariŋ bölsin. Šunda bir žajga b rganiŋda qijnalib q lmajsan. Öziŋ ɔ ɔ ɔ pul t pasan. Išlajsan. Örgatasan. ɔ Örganišniŋ eŋ s n žöli ham örgatišdir. ɔ ɔ Bu haj t ɔ turfa. Hali bu jöllarda qanča qijinčiliklarni b šiŋdan ötqazasan, ularni jeŋib ötiš učun ɔ tinmaj kurašasan. Agar ž šligiŋdan ɔ bir kasbni egallasaŋ, öša kasbga mehr qöjsaŋ, kasbniŋ barča qijinčiliklariga bard š ber lsaŋ, čidasaŋ, haj tniŋ barča aččiq-čučugini ɔɔ ɔkötara lasan va jeŋib ötasan. Šundaj ekan ɔ kunni keč qilmasdan ma`lum bir hunarni örgan. Meniŋ bu gaplarimni ört qlariŋga ham žetkaz. Eŋ muhimi, bir kasbni egalla. ɔ Urus, iŋgiliz tillarni örgan. Men sen bilan faxrlanib žuraj” deja m m m gaplariga ɔ ɔ xul sa jasadilar. ɔ
Axborotchi: ( Qashqadaryo viloyati Yakkabog’ tumani Besho’g’il qishlog`ida yashovchi Sodiqova Bibisora momo. 63 yoshda. Hozirda nafaqada. Ma’lumoti oliy).
1-matn:
Dialektizmlar. dim γiŋ č γma – ɔ ɔ kayfiyating yaxshimišejtib – shunday qilib
hamsija – qo`shni
zajn vi – ɔ to`q yashil
malla – jigarrang
γilvindilar – taom turi
sarim j – ɔ sariyog`
birinč - guruch
pamidor – pamidor
Juzum - uzum
Dastarxan - dasturxon
Narjaq – u taraf
Hajma – xo`pmi so`zining shevadagi shakli
halgunchak – arg`amchi
určuq – ip yigiradigan asbob
alma pišiγida –olma pishgan vaqt
q qma ɔ gilam – gilamning bir turi
Frazeologizmlar:
Kasb – kasb, tubi – nasib.
Mer s m li tözadi, mer sli hunar özadi. ɔ ɔ ɔ
Šajxniŋ hunari bölmasa, x naq h taŋ. ɔ ɔ

Qöli chiqliq-žaxšiliqdir.

Qarri mömamniη ldiga b rib, jaxšilik, qöli chiqlik haqida gapirib ber lasizmi ɔ ɔ ɔ ɔ deb söraganimda, u kiši menga birinchi haj tniη murakkab ekanligi haqida gapirib ɔ berdilar. Qarri mömamniη j šlari ancha uluγ. Endi u kišini gaplaridan ešitiη. ɔ “Eh b lam, bu dunja turfa dunja. Hali ɔ ž šsan ɔ . Bizku ž šimizni ž šab, šimizni šab ɔ ɔ ɔ ɔ böldiq. Bu dunjada hali senlar köplarni körasan, kuzatasan. Qabih išlarni qilaž tgan ɔ kimsalarni, tutruqsiz damlarni körasan. Bundajlarni körib, nafratlanasan. ɔ Ž m n ɔ ɔ žöllarga kirib ketγanlarni körasan. Ularga qarab “he, qilgan išiη qursin” degiη keladi. Lekin b laž nim, ɔ ɔ ɔ ɔ jlanib ketaj q qindiγim, sen bir narsani hech unutma. Qöliηdan kelgancha žaxšiliq qil. Q lγanlarni ham öz ketiηdan ergaštir. ɔ Žaxšiliq- bu qöli ɔchiqliq, b lam. Qöliη ɔ dajim achiq bölsin, qalbiη p k bölsin. ɔ Xudažanim seni šunda dajim qöllab-quvvatlajdi. Aql bilan iš tut. Aqlli bölγin. Ɔ ɔ hm qda aql bölmas, aqlli baxil bölmas. B lažanim, hech ɔ žaηi tuγilγan chaqalaqniη qöliγa e`tbar berγanmisan. Agar öša chaqalaqniη qöliga žaxšilab e`tbar bersaη, ba`zilari qöllarini kaftini achib uxlajdi, mana šunaqalarniη qöli katta bölγanda achiq böladi , saxij böladi. sen hech qach n baxil bölmaγin, saxij böl. Qadimγi b b lar bek rγa ɔ ɔ ɔ ɔ
“Baxil bölma, saxij böl,
Ösm γiηga töγri žöl” ɔ
- deb ajtišmagan, b laž nim, q qindiγim. Baxilga öqšab, b sib žema, ɔ ɔ ɔ ɔ t pγaniηni ɔ barcha bilan böliš. Baxilga öqšab faqat žeb ž tma ɔ , žugur, harakat qilγin. Harakat qilγ n, barakat t padi. Baxilniη qölida j bölsaham, lamni ž ritmas ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ . Ba`zilar qöli achiqliq qib bir vγa bersa, ha qirilib ketgur, essiz birgan šima dejdi. Leki öša š ɔ ɔ ɔ uni ujida tursajam, bek rγa ɔ s sib ɔ žöq böp ketadi. Ilgari z m n ɔ ɔ ɔ ɔ damlari b šqacha edi. T pganini berardi. Özi žemasajam, bir vγa žedirardi. ɔ ɔ Šul v xlar ɔ zap ažžajib davr böγanakanda šu. Šu d vrni damlarijam köηli ɔ ɔ appaq böγanakanda. H zirgilar-chi, ɔ bir nima bersa, qirq kun minnat qip žuradi. Biz ilgarilari qišlaq aqsaqallari bilan ɔjlanib žurib, n ch rlarni h lidan x bar lardiq. ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ Bölib žeγan börtib chiγar, butun žeγan turtib chiγar deγanlaridik, t pγ n-tutγ nimizni bölišardiq. Qöldan kelγancha ɔ ɔ ɔ žaxšiliq qilardiq, γira-šira esimda b r. Biz aqsaqal bilan birga hašar ši ujuštirib, bir ɔ ɔ ch lni γnab ketγan ɔ ɔ qörasini t γirlab berγandiq. Žigitlar katta-katta ɔ paqirlarlarda, pilaklarda suv tašib, dev rlarni ɔ l jšuv qlab ɔ ɔ chiqγandi. Gutticha kijv γan qizlarimiz ɔ öchaqda š piširγandi. Qirmizi ɔ pamadirlardan salatlar tajj rlašγandi. Quvvat bölsin ɔ deb, kelinlar suprada un q rib, ɔ x mir ɔ qilib, chuchvaralar, piraškalar piširišgandi. M jɔ ni šimib lmasin deb,chuchvaralarni ɔ chölpida lišardi. He, biz šujtib ž šliq ɔ ɔd vrlarimizni ötqazγanmiz. B laž nim, ɔ ɔ ɔ baxilniη žerida sunbul kökarmas. Šuni bilib qöjγin, hajma. Qöli chiq qiz bölγin. qöli chiqliq-bu žaxšiliqdir.” ɔ ɔ

Axborotchi: ( Qashqadaryo viloyati Yakkabog’ tumani Yangobod qishlog`ida yashovchi Tursunova Zebo momo.1951-yilda tug’ilgan, 68 yoshda. Hozirda nafaqada)

2-matn:
Dialektizmlar:
ž š - yosh ɔ
ž šimizni ž šab, šimizni šab ɔ ɔ ɔ ɔ – yoshimizni yashab, oshimizni oshab
tutruqsiz - be`mani
Ž m n – ɔ ɔ zamon so`zining shevadagi talaffuzi
ɔ ɔ jlanib ketaj q qindiγim – “aylanib ketay qoqindig`im”
Žaxšiliq- yaxshilik
dajim - doim
Xudažanim - xudojonim
žaηi - yangi
qöra – chorva mollari saqlanadigan joy
s sib ɔ -“sasib” so`zining shevadagi talaffuzi
zap - juda
ažžajib - ajoyib
appaq - oppoq
qišlaq aqsaqallari – qishloq oqsoqollari
paqir – chelak
l jšuv q – ɔ ɔ devorning loy bilan shuvalishi
Gutticha – qizlar kiyadigan yengi yo`q kiyim turi
Supra- non mahsulotlari hamda xamir tayyorlash vaqtida ishlatiladigan dasturxonga o`xshash aylana shakldagi bir buyum
x mir ɔ - xamir
M jɔ – yog`
Chölpi – chuchvarani qozondan olish uchun mo`ljallangan asbob

Frazeologizmlar:

Ɔ ɔ hm qda aql bölmas, aqlli baxil bölmas
“Baxil bölma, saxij böl,
Baxilniη qölida j bölsaham, lamni ž ritmas ɔ ɔ ɔ
Bölib žeγan börtib chiγar, butun žeγan turtib chiγar
Baxilniη žerida sunbul kökarmas.

γijbat- jomonlikni bošlaniši.

γijbat hamma jomonlijlani bošlaniši. U barcha möminniŋ ša`nini toptajdi. γ ijbatchiniŋ gapiga quloq solganam unga šerikdir. Hozir zamon jomon ölgur, bitta gappii gapirseŋ ettasi kuni šu gaplariŋga qöšilib jana öziŋni gaplariŋ miŋta böp qajtib keladi. Bizani zamon bošqachijdi. Hozir kelinlaram jomonej. Köcheja chiqvolib, tötta xotin bilan chaqchaqlašib, qajnaškasini jomonledimijej, özini maqtedimijej tušunmejsan. Bittasi boγdan kesa, ikkinchisi toγdan keb gapiruvradi. Unnan köra ujiga kirib bolasini tarbijalamejdimi. γijbat qiluvradi, γijbat qiluvradi. Hech gapi tugamejdi. Elakka chiqqan xotinni ellik oγiz gapi bor dejdiku. Mana šunaqa. Maneqqa bolasi chirqillab jiγlejdimi farqi jöq. Gaplašib ötiruvradi. Joz vaqtlari ettalab töqqizdan abetgachajam guruŋ qib ötiradi. Soja qajerga köchsa, bir gala ajolam öšeqqa köchadi. aqqa ötadi guruŋ qiladi, baqqa ötadi guruŋ qiladi. Lekin gapi ölgur tugamejdi. Xuddi arini ujasiga öxšab biŋgillagani biŋgillagan. Ötganniŋ öroγini, ketganniŋ ketmonini ob ötirišadi. Tovba jaxšijam šu abet qiliš uchun ujga kiradi. Jaxšijam šu qorni ochqedi. Bömasa umman ujga kirmasa kerej. Šu oγzijam abet vaqti damoladida. Kech bösa jana bošlanadi. γijbatti ujasi jana qözijdi. Tekkaŋa tegib, tegmagaŋa toš otib ötiradi. Mahallamizdajam anšunaqa ajollar bor. γijbat jomonda , uni orqasidan qancha žanžallaram bögan. E jöq be jöq qarabsanki žanžalda. U žanžalga jana erkagam aralašib qöjadi. Balo bormi erkakka aralašib. Unnan köra xotinini γijbat qilišdan oldin saqlasin. Nazorat qisin. Hamma iš böbugannan kejin aralašmej. Bitta γijbatti deb er-xotinlejam ažrašib ketjaptijej. Tovba qildim hozir jošlargejam tušunmejman, bitta qijinchilikka uchrasa ujga ketaman dejdimijej, biz ekanmizda hamma narsaga chidagan. Özi hamma narsa γijbatdan keb chiqadi. Iloži bösa umman birovni γijbat qimejla. Agar kimnidir γijbat qisejla, öšani gunohlari silaga ötib qoladi. Tušundijlami? Xatto γijbatgajem quloq osmejla. Γijbatga quloq osišam γijbat qiliš bilan barobar. Tasavvur qilgina, dunjo podšolaridan biri ešigiga parda tutib qöjgan bölsa-ju, bir kiši kelib pardaja osilib uni jertib talofat jetkazsa, uniŋ qilmišiga qandaj chora köriladi? Endi bujoγiga öziŋ xulosa jasab ol. Zinhor ba zinhor šuni unutmaginki, γijbat barcha jomonlijni bošlaniši. Hech qachon birovvi γijbat qimejla. Men jošligimda umman γijbat qimejchidim. Chunki unaqa narsalani man jomon köraman. Mani katta ajamam γijbat qimejla deb bizaga örgatišgan.

Axborotchi: ( Qashqadaryo viloyati Yakkabog’ tumani Samoq qishlog'ida yashovchi Toshpo’latova Oysara momo. 1948-yili tug’ilgan. Nafaqadagi til va adabiyot o’qituvchisi).

3-matn:
Dialektizmlar:
Gappii - gapni
ettasi -ertasi
bošqachijdi – boshqacha edi
qajnaška - qaynona
Manaqqa – mana bu yer
öšaqqa – o`sha yerga
aqqa – u yon
baqqa – bu yon
anšunaqa – ana shunaqa
Balo bormi – balo bormi
Nazorat qisin - nazorat qilsin
Tovba qildim – g`alati hodisalar bo`lganda ishlatiladi
γijbat qimejla - g`iybat qilmanglar
silaga - sizlarga
birovvi - birovni
umman - umuman
qimejchidim – qilmas edim
Frazeologizmlar:
Bittasi boγdan kesa, ikkinchisi toγdan keb gapiruvradi.
Elakka chiqqan xotinni ellik oγiz gapi bor
Ötganniŋ öroγini, ketganniŋ ketmonini ob ötirišadi
Tekkaŋa tegib, tegmagaŋa toš otib ötiradi.
Insonlarni qadrlajlik.
ɔ Ins nlarni qadrlaš učun birinči örinda ilani qadrlaš kerak. ilada ɔ ɔ Ɔ γi ta-enasini ɔ , m m s ɔ ɔ ini, b v sini, ɔ ɔ egačilarini, žaηalarini,hamda tuγilib ösγan jurtini qadrlash kerak. Šularni qadrlaγan ulma- qizma bir kun kelib, Vatanini qadrlajdi. Qizlar kelin böp, b rɔ γan žayini, qaynana,-qaynatasini, šu žayda žašaj t ɔ γan ins nlarni qadrlajdi. Öša ɔ qišlaqda žašaj t ɔ γan katta-kičikdi hurmat qiladi. iladagi ta-enalar b llari Ɔ ɔ ɔ γa qilni, tö ɔ γrižölni körsatsa, heč qač n dunjamiz zal latga učramajdi.Ins nlarniŋ qadri p jm l ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ bömajdi. Šu örinda bir riv jat esimga tu ɔ šti. Riv jat qiliši ɔ ča bir na qar ɔ γab la čib ularga qa ɔ ɔ γilla šni, žemak t pišni, göŋ ɔ titišni örgatipti. Axlat ujumlarida, čiqindilarda irisqi-nasiba bölišini ajtipti. Bir kun ɔna qarγa bundaj qarasa, tabiatdaγi köpčilik qušlar bɔ γ-rɔγlarda gulrux-u čamanz rlarda čarx urib, irisqi-nasiba t pib ɔ ɔ öjnab žašnab žurganmiš.öziniŋ b llari ɔ sassiq göŋlarni titib, tumšuq patlari ifl s bölib aft d h , hakkalab žurganmiš. Šunda ɔ ɔ ɔ ɔ ena qarγa qaγillaγanča: Ey körnamak farzandlar, men silarni tuxumdan čib bir parča ɔ etliklaringdan b qib učurma qildim. Senlar nuqul göη titasanlar, v zlariη ham ɔ ɔ ɔ xunuk. sajrašniham bilmajsanlardepti. Šunda qarγačalar: “Enaž n biz tuxumdan ɔ közimizni čɔ γanimiz zah tij q, siz bizga qa ɔ ɔ γillašni, göη titišni örgattiηiz. Čiqindilarda, axlat ujumlarida irisqi-nasibamiz bölišini körsattiηiz.Quš ujasida körγaniniqiladi-da dej išipti.”Bu qančalik haqiqatga žaqin riv yat. Har bir ta-ena farzandlarini qilli, bilimli, d bli hunarmand qilib tarbijalasa, nafaqat farzandlari, butun uru ɔ ɔ γ jmɔ ɔγi shu tɔγri žöldan ketadi. Mana shu töγri žölning özi avl d-ajd dini, butun žamijatini, butun ɔ ɔ ɔlamni gullatadi. Ž m n ta`siridan ins nlarniη qadri t ptalib bir umrga qul qilib s tib žubarjapti. ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ Bollarni s tjapti. ɔ Mökkillatib b b y-m m jlarni qarijalarniη uji ɔ ɔ ɔ ɔ γa pb rib ɔ ɔ tašlajapti. B llar ta-enasini bilmajapti. ɔ ɔ Böγandi köralmajdi bömaγandi böγalmajdi. Ösib b raj t ɔ ɔ γan bilimli ins nlarning ildiziga b lta uradi. D ni ɔ ɔ ɔ šlarimizniη d nɔ ɔ sözlarida j n b r. ɔ ɔ Žaxshi tarbijadan ins n kam li, Ž m n tarbijadan jetur zav li, ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ Kim nima qilsa, šuni köradi, Naql b r: arpa ekkan arpa öradi. ɔ Aziz ins nlar, sin v učun berilgan zgina umrimizni žax ɔ ɔ ɔ šiliqqa sarflajlik. Chunki žaxshidan boγ,žɔmɔndan dɔγ qɔladi degan naqlbɔr.Bir-birimizdan mehrimizni dariγ tutmajlik. Bir-birimizni hurmat qilib, miskinlarga j rdam berajlik. Qi ɔ γan žaxš iliqlarimiz bilan, s v b i ɔ ɔ šlarimiz bilan ll j nimniη ldi ɔ ɔ ɔ ɔ γa ž ri ɔ γ juz bilan b rajlik. ɔ
Axborotchi: ( Qashqadaryo viloyati Yakkabog’ tumani Kengguzor qishlog`ida yashovchi Azizov Suyun. 65 yoshda. 1953-yili tug‘ilgan.)
4-matn:
Dialektizmlar.
Egačilar – opa-singillar.
m m - ɔ ɔ buvi b v - ɔ ɔ bobo
žemak – yegulik biror narsa
ž ri ɔ γ – yorug` so`zining shevada talaffuz qilinishi
žaηalarini – amaki yoki tog’alarning xotiniga nisbatan.
irisqi-nasiba – risq, ne’mat.
bollar - bola, go‘dak,
mökkillatib – mo‘ltillab qarash nazarda tutilgan.
Qiγan žaxšiliqlarimiz – “qilgan yaxshiliklarimiz” so`zining shevada talaffuzi
Frazeologizmlar:
Böγandi köralmaydi bömaγandi böγalmaydi.
Žaxshidan bɔγ, ž m ndan d ɔ ɔ ɔγ q ladi. ɔ
Arpa ekkan arpa öradi
O`yin nomlari va ularning ta`rifi:
Siz Yakkabog’ hududiga tashrif buyurganingizda bir qancha bolalarni o`yin o`ynayotganligiga ko`zingiz tushishi mumkin. Bu o’yinlarning ba’zilarini men ham yoshligimda ko’p o’ynaganman. Hozirda esa ukalarimiz, singillarimiz, jiyanlarimiz o’ynashadi men hozir bolalar suhbatidan yozib olgan o`yin nomlari va ularning shartlarini birma-bir qayd etib o`taman.

Yong`oq urishtirish

Yong`oq urishtirish – bu o`yin ham qiz bolalar, ham o`g`il bolalar tomonidan o`ynalgan. Bu o`yinda dastlab o`yinchilar tomonidan ma`lum bir masofa belgilanib olingan va o`sha masofada bir chuqurcha kavlangan hamda shu chuqurcha ichiha bitta yong`oq qo`yib qo`yilgan. O`yin ishtirokchilari chuqurlikdan 1 metr uzoqlikda turib, bir qo`lida yana bir yong`oq olib, chuqur ichidagi yong`oqni ko`zlab urgan. Agar ishtirokchi qo`lidagi yong`oq chuqur ichidagi yong`oqga borib teksa, demak, o`yin ishtirokchisi g`olib deb topilgan va o`sha chuqurchada qancha yong`oq bo`lsa barchasi g`olib odamga berilgan. Agar bola yutqizsa, o`z yong`ofgini chuqurga tashagan va shunday qilib yong`oqlar miqdori ko`payib brogan. Kim yong`oqni ko`zlab ura olsa, o`sha yong`oqni utib olgan.

Happak
Happak –bu o`yin asosan qiz bolalar tomonidan o`ynalgan. Bunda qiz bolalar beshta toshni tanlashgan va o`yin oxirigacha shu beshta toshdan foydalanib o`ynalgan. O`yin boshida beshta tosh yerga yayratilgan. Ishtirokchi beshta toshdan bittasini qo`liga olgan, qolgan to`rttasini esa yerga tashlagan va qo`lidagi bitta toshni tepaga otib, yerda turgan to`tta toshni olishga harakat qilgan. Bu o`yinni birinchi bosqichi – ya`ni birtosh bo`lgan. O`yinning ikkinchi qismi ikki tosh deb nomlanib, bunda ikta tosh tepaga otilib, yerda qolgan uchta tosh olingan. O`yinning uchinchi qismi uchtosh deb nomlanib, bunda uchta tosh tepaga otilib, yerda qolgan ikkita tosh olingan. O`yinning to`rtinchi qismi to`rttosh deb nomlanib, bunda to`rtta tosh tepaga otilib, yerda qolgan bitta tosh olingan. Bu bosqichdan o`tib olgan ishtirokchi, bitta toshni tepaga otib, "qatiq" deb yerni qo`li bilan bir marta ishqalagan. Tosh yana yayratilgan. Qo`l darvoza shakliga keltirilgan, ya`ni ko`rsatkich barmoq o`rta barmoqning ustiga chiqarilgan va bosh barmoq hamda o`rta barmoqni orasidan yerga yayratilgan toshlar kiritilgan. Bu o`yinning qiziq tomoni shundaki, ishtirokchining raqibi bu shartga kelganda bitta bo`ri toshni tanlaydi. Odatda bo`ri tosh darvozaga kiritilishi qiyin bo`lgan joydan tanlanadi. Bundan ko`zlangan maqsad raqib yengilishi kerak. Bo`ri toshdan qolgan to`rtta tosh darvozadan kiritiladi. Eng so`nggida bo`ritosh kiritiladi. Agar ishtirokchi bo`ritoshni kirgiza olmasa demak, ishtirokchi mag`lub bo`lgan bo`ladi. O’yinda yana shunaqa shart borki, bunda ishtirokchi qo`lidagi beshta toshni tepaga otib, tosh tushguncha qo`lini chappa holatga keltirib ushlab olish kerak bo`ladi. bu bir qo`l deb nomlanadi. Bu bosqichdan o`tgandan so`ng ikki qo`l bosqichini amalga oshirish kerak bo`ladi. bunda beshta tosh yuqoriga otilib, tosh tushguncha qo`l chappa holatga keltirilib, toshni ushlab olish kerak bo`ladi. Shu bilan o`yin o`z nihoyasiga yetadi.

Oq terakmi, ko`k terak
Oq terakmi, ko`k terak – bu o`yin ham qiz bolalar, ham o`g`il bolalar tomonidan o`ynalgan. O`yinda ikkita jamoa ishtirok etgan. Oq terakmi, ko`k terak Bizdan sizga kim kerak, deb o`yin boshlangan. Birinchi jamoa bu savolni berganda ikkinchi jamoa kim kerakligini aytgan. Chaqirilgan ishtirokchi raqib jamoasi tomon yugurib borib, ularning qo`lini uzib, o`tib ketishi kerak bo`lgan. Agar uzib o`ta olsa, raqib jamoadan bitta ishtirokchini olib, o`zining jamoasiga qaytgan. Agar uzib o`ta olmasa, o`zi raqib jamoasi tomonga qolgan.

SHEVALAR FONETIKASI BO‘YICHA MISOLLAR TO‘PLASH

Shevada а, unlilarining qo’llanishi ᴐ
Tumanimiz aholisi shevasida asosan 8 tadan 10 tagacha unli tovush qo`llaniladi (ь,ъ,ә,a,у,u,e, ) sheva vakillari tomonidan ɔ ɔ ning o`rniga ә unlilari ba`zan almashtirilib ham qo`llaniladi.
Masalan:
1.qovun-q vun ӓ
2.sovun- s vun
3.yo`qol-jöq l ӓ
Singarmonizmning qaysi turi shevada qo’llaniladi:
a)palatal singarmonizm saqlangan so’z va grammatik shakllar qatnashgan ikki jumla yozing;
b)labial singarmonizm elementlarini saqlagan so’z shakllaridan beshta misol yozing.
Labial singarmonizm bizda uchramaydi.
2. Birlamchi va ikkilamchi cho’ziq unlilar saqlangan so’zlarga beshtadan misol keltiring.
Bizning sheva vakillari orasida birlamchi cho`ziq unlilar qatnashgan so`zlar qo`llanilmaydi.
Ikkilamchi cho`ziqlik quyidagi so`zlarda kuzatiladi.
1. kelsang-ke:s ηӓ
2.bor-ba:(r)
Tanglay singarmonizmi kuzatiladi: qыshlכqqa
A//ye mosligi uchraydi:
ayכl-ayol
abir-obro‘
majoz-mijoz
palenchi-palonchi
g‘-v hodisasi mavjud:
tכg‘-tov
g‘iz-כviz
b-p hodisasi mavjud:
butun-putun
d-t hodisasi mavjud:
zavכd-zavut
baland-balant
t-ch hodisasi mavjud:
ch'sh-t'sh
chusht-tusht
So‘z oxirida tor unlilardan keyin /q,k/ tovushlarining o‘zgarishi:
sar'q-sar'-saru-saruv-saru:
bm-pp//mm/ hodisasi mavjud:
boribman-borippәn-borimmәn
f-p hodisasi mavjud:
falonch'-pelonch'
fot'me-pot'me
oftob-optob
Diftong unlilar bormi? Diftonglashishning qanday shakllari uchraydi?
Yangi qishlog’i shevasida diftonglashish uchramaydi. Adabiy tildagi jarangsiz undoshlar shevada qaysi o’rinlarda jaranglashadi?
Misollar yozib sharhlab bering.
Adabiy tildagi jarangsiz undoshlarni shevamizda ba`zan jarangsiz undosh bilan almashtirib qo`llash holatlari kuzatiladi masalan:
1.Mazkur –m skur ӓ
2.Ko`ylak –köjl j
3.Pinak-pϊn kӓ
4.Fartuk-p rtuk ӓ
5.Qiliq-qϊlϊγ
Adabiy tildagi jarangli undoshlar shevada jarangsizlanishiga ham misollar keltiring.
Shevamizda jarangli undoshlarni jarangsizlanishi ko`plab uchraydi.Masalan:
1.asab- s p ӓ ӓ
2.borib-bārϊp
3.yozib-jāzϊp
4.obtuva-āptuvӓ
5.kabutar-k pt r ӓ ӓ
6.asbob- sbāp ӓ
7.yozsin-jāssϊn
8.dorboz-dārvāz
9.deraza-trezӓ
Adabiy tilda so’z boshida qatnashadigan undoshlar shevada qaysi undoshlar bilan almashishi mumkin?
So`z boshida kelgan undoshlarning shevada almashishi quyidagi holatlarda qo`llaniladi.
Masalan:
Foyda-pājdӓ
Gurunch-bϊrϊč
Yostiq-dāstϊq
Hayol-xājāl
10. .”H”undoshi talaffuzda bormi? U qaysi o’rinlarda o’zining adabiy tildagi
mavqeini saqlab qoladi? Misollar keltiring. ”H”undoshi talaffuzda yo’q
bo’lsa,uning adabiy tildagi o’rni qanday to’ldiriladi? Misollar keltiring.
H undoshi bizning shevada qo`llaniladi. So`z boshida to`liq talaffuz qilinadi.
Handalak- h nd l k ӓ ӓ ӓ
Haqiqat-h qϊq t ӓ ӓ
Ba`zi holatlarda so`z o`rtasida tushib qolishi mumkin: ya`ni
Mehnat-mehn t ӓ
Qahraton-q :r tān ӓ ӓ
Ba`zan h undoshi bilan boshlanadigan so`zlar kuchli pozitsiyaga uchrab “x”
tarzida talaffuz qilinadi.
hunar- xun rӓ
har kuni-x r kunϊ ӓ
hadik-x dϊk ӓ
hasta-хӓ ӓ st
Huquq-xuquq
Adabiy tildagi “F”undoshi shevalarda qanday variantlarga ega bo’ladi?
Misollar yozing Bizning shevamizda “f” undoshi quyidagi o`rinlarda quyidagicha talaffuz qilinadi.
Daftar-d pt ӓ ӓr
B undoshining talaffuzda “v”ga o`tish holati…
Sabr-с vr ӓ
Sabzi-s vzϊ ӓ
Abzoyi-ӓvzājϊ
Abzal- vz l ӓ ӓ
”L” undoshining so’z boshida qo’llanishiga misollar yozing.
L undoshining so`z boshida qo`llanilishi
Loviya-lujӓ
Lavlagi- lāvlāvϊ
Lochira-lāčϊrӓ
Umlaut hodisasiga misol keltiring. ( т- ᴐ әтә)
Umlaut hodisasi quyidagi so`zlarda uchraydi.
Son-s n –s n ɔ ӓ ӓ
Yosh- jā -j s ṧ ӓ ṧӓ
Sheva “y”lovchi shevami yoki “j”lovchimi?So’z boshida “y”yoki “дj”
qatnashgan o’nta misol yozing.
Bizning qishloq sheva vakillari “й” lovchilar tarkibiga kiradi.
Yemoq-jеmāγ
Yo`qole-jоqālе
Yotmoq- jātm āq ɔ
Yaxshi-j х ϊ ӓ ṧ
Yoz-jāz
Yomg`ir-jāmγϊr
Yong`oq-jānγāq
Qo’shma so’zlarda fonetik o’zgarishlar yuz beradimi?
Qo`shma so`zlarda fonetik o`zgarish yuz berganda bizning hudud shevasida
so`zning tashqi ko`rinishi butunlay o`zgaradi.
Masalan:
U yoqqa-jӓqqӓ
Hov ana- hӓjlā
Mana shu-m n ϊ ӓ ṧ
Shunday qilib-ṧӓ ӓ qq
Ana shu-ӓnṧu
O`sha yoqqa-о qq ṧӓ ӓ
So’z boshida,o’rtasida va oxirida tovush orttirilishiga misollar keltiring.Masalan:
ayvon-ҳәйвᴐн,uzum-йузум va boshqa.
So`z boshida tovush ortishi…
Etak-jеt kӓ
So`z o`rtasida tovush ortishi..
Naql-nӓqϊl
Traktor-tϊr ktϊr ӓ
So`z o`rtasida tovush ortishi …
Shoir-ṧājϊr
Doir-dājϊr
So’z urg’usining turli turkumlardagi so’zlar bo’g’inlariga tushishiga misol keltiring.
Bizning hudud shevasida urg`ular erkin almashib qo`llaniladi.
Masalan:

Ostona-ā`stānӓ

Voqea-vāqе`jӓ

Farosat-p rās t ӓ ӓ

Haqiqatdan-hаqqattan

Faqat-p `q t ӓ ӓ

SHEVALAR MORFOLOGIYASI BO‘YICHA MATERIALLAR TO‘PLASH

Shevalarning morfologiyasi turlicha bo`lib, Qarshi shevasida quyidagi morfologik

o`zgarishlar kuzatiladi:
1. Qaratqich /-ning/ va tushum kelishigi /-ni/ affikslarining farqlanmasligiga
misollar:
Kimni daftari – kimning daftari
Ukamni oldiga – ukamning oldiga
Gulni bargi – gulning bargi
Ko`chani boshi- ko`chaning boshi
Hamsiyani buzog`i - hamsiyaning buzog`i
Daftarni varag`i – daftarning varag`i
Yastiqni jildi – yastiqning jildi
Shkafni usti – shkafning usti
Uyni eshigi – uyning eshigi
Radioni qulog`i – radioning qulog`i
2. Qaratqich kelishigi affiksining quyidagi variantlari mavjud?
-ning: maktabning bog`i, yozning issig`i
-ni: yastiqni jildi, ko`chani boshi
- di: uydi eshigi, ukamdi oldiya boraman
Qarshi shevasida qaratqich kelishigining qo`llanilishiga e`tibor berilsa, so`z qaysi
harf bilan tugasa, qaratqich kelishigining – ning qo`shimchasi shunga moslashib
o`zgaradi. Masalan:
-mi: do`stimmi uyiga
- ri: kompyuterri shichqonchasi
3. Tushum kelishigi qo‘shimchasining variantlari /-ni, -n', -d', -t', -', -i/ qaysi
biri uchraydimi?
- ni: bolani ol, xonalarni tozala
- i: boshimi og`ritdi, bolishi bervor
Qarshi shevasida tushum kelishigining qo`llanilishiga e`tibor berilsa, so`z qaysi harf
bilan tugasa, tushum kelishigining – ni qo`shimchasi shunga moslashib o`zgaradi.
Masalan:
- mi: ayammi sog`indim, og`aynimmi ko`rdim
- di: uydi supur (ba`zida" uyyi supur" holati ham kuzatiladi)
- zi: tuzzi uzatvor, sizzi aytyapman
- ri: kompyuterri yoq
- chi: yog`ochchi uyoga o`tkaz
4. Jo‘nalish(-ga) va o‘rin-payt(-da) kelishiklari affikslarining qo‘llanishi Qarshi
tumanining ba`zi hududlarida farqlanmaydi. Masalan:
Uygaman – uydaman
Bozorgamisiz – bozordamisiz
Manshu ko`chaya chushaman- mana shu ko`chada tushaman
5. Shevada quyidagi qo‘shma otlar uchraydi. Misollar:
Suvilon,
Kungaboqar
olibsotar
achchiqtosh
bilaguzuk
uchburchak
ko`cha osh
qilquyruq
6. Shevada turuk/duruq/dirik/tirik affikslari orqali ot yasaladi. Misol:
Bo‘yinturuq, uvulduruq, umildiriq, shumulturuq, papultiriq
7. Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasining variantlari so`z birikmasi tarkibida
qo`llaniladi. Misol:
-ya: ukamni oldiya boraman
8. O‘rin-payt kelishigi affiksining quyidagi variantlari mavjud. Misol:
-ga: Bozorgamisiz – bozordamisiz
-ya: Manshu ko`chaya chushaman- mana shu ko`chada tushaman
9. Ko‘plik affiksi (lar) ning variantlari mavjud. Misol:
-la: bolalani chaqir, hamsiyalani aytib ke
-le: to`yleya borish kerey, ko`chaleya qarash kerey
-a: biza keldik
10. -lar yoki -la affikslari hurmat ma'nosida yakka shaxslarga nisbatan ham ishlatiladi.
Dadamla, ayamla, akamla, opamla
11. Shevada ëpemle-ëpemg'le, ëy'mle-ëy'mg'le, buv'mle-buv'mg'le formalari
mavjud.
12. «Ko‘k» sifatining orttirma darajasining quyidagi variantlari uchraydi.
ko‘m-ko‘k, to`q ko`k, ko`kmak
13. -rכq affiksining variantlari mavjud.
-rog`: qizilrog`, ko`krog`, sarig`rog`
-ro: yaxshiro, epchilro, qoraro
-tob: ko`ktob, yashiltob (faqat ranglarda ishlatiladi)
14. Birdan o‘ngacha sonlar va o‘nlik, yuzlik, minglik sonlar Qarshi shevasida
adabiy tildagi kabi talaffuz etiladi. Sheva vakiliga sanatib ko`rildi va bu diskda ilova qilindi.
15. Shaxs va ko‘rsatish olmoshlarining quyidagi ko‘rinishlari Qarshi shevasida
ishlatiladi. Masalan:
Shaxs olmoshlari: man, san, u, biz, siz, ular (ula tarzida ham qo`llaniladi).
Ko‘rsatish olmoshlari: manavi, anavi, manshu, anshu, hiyla, manbu, eqqa, beqqa,
aneqqa, manbeqqa, shuyoga, uyoda
16. So‘roq olmoshlarining quyidagi variantlari shevamizda uchraydi.
Misollaringizni gaplar tarkida berib, izohlab tushuntirishni amalga oshiring.
Qayoga ketyapsan? Aslida "qay yerga ketyapsan" bo`ladi.
Kimmilanding? Aslida " kim bilan eding".
Soat nechida kelasan? Aslida "soat nechada kelasan".
Nimeychun ketding? Aslida " nima uchun ketding".
17. Jo‘nalish kelishigidagi shaxs va ko‘rsatish olmoshlarining ifodalanishi:
Manga,unga, uyoga, buyoga, eqqa, beqqa, aneqqa, manbeqqa, manbunga
18. Chegara ma'nosini bildiruvchi affikslarning variantlari bor?
-gacha: uygacha o`zing keldingmi?
-dovur: 5 ga dovur yetib kel
19. Konkret-aniq hozirgi zamon fe'llarining ifodalanishi:
Qilyapman-qilyamman-qilomman, supuryapman-supuryamman-supuromman
kabi 3 shaklda qo`llaniladi.
20. Shevada kelasi zamon fe'lining ifodalanishi:
Boramiz, borommiza, borjakmiz
Ketamiz, ketommiza, ketjakmiz
21. Kelasi zamon fe'lining ketarmishman, ketarmishsan, ketarmish kabi
formalari mavjud.
22. O‘tgan zamon fe'llarining ifodalanishi:
Bordik, keldiy, qiganmish, keganekan, yotganmiz – yotgammiz, bajarganmish
23. Shevada buyruq-istak maylining variantlari mavjud.
-gin: ishlani qilgin – ishlani qigin
-lik: boraylik, qilaylik
-liy: keteyliy, o`tireyliy
24. -mכqchi, -mכ:chi, affikslari.
-moqchi: bormoqchi, qolmoqchi
-mo:chi: kemo:chi, ketmo:chi
25. -gudek, -gudey, yordamida tuzilgan fe'l formalari mavjud.
-gudek: Yog` tushsa yalagudek.
-gudey: Kelin qilgudey qiz.
26. Otvordi, yutvordi, ketvorduk, aytvur-etvur, sכtvכldi, כpqכldi, כbכraman, כpke
tipidagi qo‘shma fe'llar uchraydi.
27. Fe'lning orttirma daraja formalari (-t, -at, -it, -giz, -kiz, -qiz, -g‘iz, -gaz, -kaz,
-qaz, -g‘az, -i, -az, -tir, -dir, -ir).
Qilgiz-qigiz, o`tkaz, o`tqaz, yozdir, ko`rsat, tomizdir
28. Borgan edi so`zi boruvdi shaklida qo`llaniladi
29. -(a)r, -mas affikslari qatnashgan so‘zlar qo‘llanadi. Misollar:
Bo`lar-bo`lmas ish, buni qilmas, balki kelar.
30. Qarshi shevasida munda, uyog‘dә, buyog‘dә, shuyog‘dә, b'yog‘dә, әg‘dә,
bәg‘dә, әqqә, bәqqә, shәqqә, shәg‘dә, o‘ttә, ottә, bo‘ttә, sho‘ttә, uyerdә, sherdә,
shettә, uyon, buyon, shuyon, boz, bo, yәnә, yәnәbo, tag‘'n, tag‘a, tag‘'ndә, song, son,
sog‘'n, biryole kabi ravishga oid so‘zlar mavjud.
31. Fe'lning birgalik daraja formalari: bol'ler kel'shed', k'tob o‘q'shed' kabi
Laytiladi va shuningdek bol'l'r keled'ler, k'tob oq'yd'ler formasida -sh, -ish affikslari
olmasdan talaffuz qilinadi.
32. To‘liqsiz fe'lning quyidagi formalari ishlatiladi:
edi (di): qigandi, kulgandi
ekan (kan, akan): kegankan, qiganakan, ko`rganakan
emish (emish, mush, mish): keleymish, ko`rimmish, qiganemish
33. Bilan ko‘makchisining tarqalishi:
Kimmilan, kimminan, nima bilan
34. Lekin ko‘makchisining dialektal variantlari uchraydi.
Lekin – lek, ammo lek, va lek
35. -m'//-mi//-ma//-mә//-nә so‘roq yuklamalarining tarqalishiga e`tibor berilsa
Qarshi shevasida faqat –mi shakli uchraydi. Lekin Qamashi shevasida hatto –ma
shaklini ham uchratdim.
-mi: kelganmi, uxlaganmi, yotganmi
-ma: keg`anma, jotqanma, kemaptima
36. Tovushga taqlid so‘zlarning turlari mavjud.
Shuv-shuv, g`ir-g`ir, paq-paq, g`ovor-g`ovur, kes-kes, shalp-shalp
37. Qarshi shevasidagina uchraydigan turli qo‘shimchalar haqida:
-y: shaxs-son qo`shimchasi: bordiy, keldiy
-chiy: o`tgan zamon qo`shimchasi: qilganchiydim, borganchiydim
-ayliy: buyruq-istak mayli qo`shimchasi: qilayliy, ketayliy
-miza: shaxs-son qo`shimchasi: borommiza, ketommiza
38. Morfologik tuzilishi o‘zgarib ketgan dialektal so‘zlarga misollar:
Keteychidim- ketar edim
Qilomman-qilyapman
Qiganchidim – qilgan edim
Ketommiza – ketyapmiz
Tuzzi ober – tuzni olib ber
Keleymish – kelar emish
Ko`rimmish – ko`rgan emish
39. Hozirgi zamon davom fe`li –opti yoki –yopti shaklida yasaladi:
Ketopti, o`qiyopti, kelopti, ketopti.
40. Olmoshlarni talaffuz qilganda quyidagi qisqarishlar kuzatiladi:
Qayerga – qayga
Qayoqqa- qaqqa
41. Fe`l so`z tukumiga oid so`zlarda ham ba`zi o`zgarishlar kuzatiladi:
Boramiz – borouza
Kelamiz – kelouza
42. so`zning oxiridagi –k tovushi "-y" ga aylanadi:
Eshik – eshiy
Teshik – teshiy
Etik – etiy

SHEVALAR LEKSIKASI BO‘YICHA MATERIALLAR TO‘PLASH

69. Shevaga xos tovush o‘zgarishlariga uchragan so‘zlar:
Varog`, ketti, o`qiyopti, kepti, qerga, qaqqa.
Eshiy, teshiy, etiy, borouza, kelouza, kelila, bolala.
70. Shevadagi emotsional so‘zlar:
Uhhu , voybu, ha, oh, uxtiy, vay,
Shevaga oid maqtov so‘zlari:
Pesh nəng yərqъrəgur ͻ
Yəxshъ yъgъtgə y r b ’lgur ͻ ͻ
Kunъng k ’p b ’lgur ͻ ͻ
ͻ ͻ rqəmdə q lgur
B y b ’lgur ͻ ͻ
ͻ ͻ ͻ tə- nəng bəxtъgə s g’ bo’lgur
J nъng m n bo’lgur ͻ ͻ ͻ
Xud y rləqəgur ͻ ͻ
Yəxshъ kunlərnъ ko’rgur
J nъng s g’ bo’lgur ͻ ͻ
ͻ ͻ ͻ m nlъk t pgur
Təqdъrъ p rl q bo’lgur ͻ ͻ
Uz q umr ko’rgur ͻ
Ko’p yəshəgur
o’lməgur
100 gə kъrgur
Qərg’ədəy yəshəgur
T shdek q tgur ͻ ͻ
Etəgъngdən ko’pəygur
T vuqdəy həkkəlb yurgur ͻ
ͻ ͻ tdəy ch pъb ketgur
Shevaga xos bo‘lgan qarg‘ish so‘zlari:
Yergə kъrgur
Yer yutgur
ͻt tepъb o’lturgur
Ъtdəy x r bo’lgur ͻ
Chum lъdəy ezъlgur ͻ
Y rъlъb o’lgur ͻ
R hətsъz o’tgur ͻ
Yetъm o’tgur
X r bo’lgur ͻ
Kun ko’rməgur
K ’rgən kunъng əz bdə o’tgur ͻ ͻ
B ’g’ъlъb o’lgur ͻ
Yur lməy q lgur ͻ ͻ
Qo’lъng sъngur
Tъlъng təngləyъnggə y pъshgur ͻ
Tъlъng əylənməy q gur ͻ
T sh chəynəgur ͻ
T q o’tgur ͻ
Tъrn qqə z r o’tgur ͻ ͻ
Xud nъ qəhrъgə yo’lъqqur ͻ
Yergə mъxlənъb q lgur ͻ
Yəxshъ kun ko’rməgur
Ko’zъng chъqqur
Tъpъrchъləb o’lgur
71. Zid ma'noli (antonimlar) so‘zlar:
Yaxshi-yomon
Baland-past
Achchiq-shirin
Uzun-pakana
Katta-kichik
72. Sheva vakillari nutqida uchraydigan omonimlar:
Tuz: 1. Tuzmoq
2. Ovqatga foydalaniladigan mahsulot
Tut: 1. Yeydigan meva nomi
2. tutmoq fe`li
Yut: 1. Yutmoq fe`li, ya`ni biror narsa tomog`idan o`tib ketmoq
2. Yutmoq fe`li, ya`ni o`yinda yutmoq, g`olib bo`lmoq
Karam: 1. Poliz ekinlaridan biri
2. Karamlilik, saxovat ko`rsatish
Osh: 1. Devordan oshib o`tish
2. Taomlarning biri, ya`ni palov
Gul: 1. O`simlik nomi
2. kasallik nomi
73. Mazkur shevada uchragan sinonimlar:
Yuz-chehra-oraz-ruxsor-bet-aft-bashara
Chiroyli-go`zal-ko`hli-ko`rkam
Semiz-do`mboq-po`mpaloq-baqaloq-bochka-xomsemiz
Shirin-mazali-totli-chuchuk
Osmon-falak-ko`k-fazo-samo
74. Shevada uchrovchi qarindosh-urug‘chilik atamalari.
Buva-mo`ma
Dada-aya
Xola-amma
Tog`a-amaki
Yanga-checha
Tog`avachcha-xolavachcha-bo`la
Pochcha
Ovsin
Qaynata-qaynana
Qamashida notanish ayollarga “xola”-“xālӓ” ba`zida “yanga”-“jӓ ӓη ” deb murojat
qilishadi. Notanish erkaklarga esa “tog`a”-“tāγ ” deb yoki “amaki”-“ m kϊ” deb ӓ ӓ ӓ
murojat qilish holatlari kuzatiladi .
Qishlog`imiz aholisi o`zidan kichik qizlarga erkalab “shirinqiz”-“ ϊrϊnqϊz” deb ṧ
o`zidan kichik ukalarga esa erkalab “og`a –“ “āγ ”-deb murojat qilinadi. ӓ
Qishlog`imiz aholisi orasida mehr oqibat yoki hurmat yuqoriligidanmi
erkalanib, erkalab murojot qilish holatlari ko`p uchraydi.
1.Onasini—enӓ,ānӓ,buvӓ,ӓjӓ,ājӓ
2.Otasini--ātӓ,dӓdӓ
3.Onasini ukasi va akasini “tog`a-tāγ ” katta yoshli bo`lsa “ tog`a bova -tāγ ӓ ӓ
bāv ” ӓ
4.Otaning akasi va ukasini “amaki- mϊkϊ” ,katta yoshlisi bo`lsa , ” ӓ
amaki bova – m kϊ bāv ”
5.Onani opasi va singlisini
xola-xālӓ
6. Otaning opasi va singlisini
Amma- mm ӓ ӓ
7.Onaning otasi va onasini
Katta aya-k tt j ӓ ӓ ӓ ӓ
Bobo-bāvӓ
Moma-māmӓ
8. Otaning otasi va onasi
Bova-bāvӓ
Buvijon-buvϊjān
Katta aya –k tt j ӓ ӓ ӓ ӓ
9.Opa- singillarning farzandlari bir- birlarini
Opa-āpӓ
Uka-ukӓ
bula-bolӓ
10.aka-ukalarning farzandlari bir-birlarini
Opa-āpӓ
Aka-ākӓ
Uka-ukӓ
opasini eriga esa” pocha -pāč ” agar qarindosh bo`lishmasa qarindosh ӓ
bo`lishsa oldingidek” Aka- k ”, bula-bul deb murojat qilishadi. ӓ ӓ ӓ
Akasininng qaylig`ini
Yanga-jӓngӓ deb murojaat qilish holatlari uchraydi.

75. Sheva vakillari nutqidagi uy-ro‘zg‘or buyumlarining nomlari.

K sa ɔ
Pijala
Q šiq ɔ
velka
Tarelka-pich qɔ
Q z n ɔ ɔ
t v q ɔ ɔ
Lali
Nampar
Taxta-o`hl vɔ
Chümüch
kapkir
N n idiš ɔ
čölpi
T va ɔ
Shevaga oid kelin salom
Dilga ijm nni bergan, ɔ
Qölga Qur` nni bergan, ɔ
Sal m,sal m,kelinsal m, ɔ ɔ ɔ
Parvardig rga sal m. ɔ ɔ
Kuj vimiz ɔ γamxo`ri,
H tamt jlarning zöri, ɔ ɔ
Sal m,sal m,kelinsal m, ɔ ɔ ɔ
Qajnatasija sal m. ɔ
Jigitlarning sard ri, ɔ
Qizimizning xarid ri, ɔ
Sal m,sal m,kelinsal m, ɔ ɔ ɔ
Kuj v b laja sal m. ɔ ɔ ɔ
Q šu – közi pilijdaj, ɔ
Sözlari xöp ilijdaj,
Sal m,sal m,kelinsal m, ɔ ɔ ɔ
Qajnanasija salam.
Dev rdan möralagan, ɔ
Töy qač n deb söragan, ɔ
Sal m,sal m,kelinsal m, ɔ ɔ ɔ
Hams jalarija sal m. ɔ ɔ
Erka ulni er qiγan,
Ikki y šni bir qi ɔ γan,
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Aval ll hga sal m. Ɔ ɔ ɔ
T ng sa:arlab tur de ɔ γan
Ta: rat ɔ γa suv deγan
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Qajnatasiγa sal m. ɔ
Kökrak isi berilγan
Ulini baqib kerilγan
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Enažanisiγa sal m. ɔ
Me:m n kelsa xush de ɔ γan
Mehm nx na bösh de ɔ ɔ γan
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Amakilariγa sal m. ɔ
Toγajlariγa sal m. ɔ
Uzun köylak kiyγanlar
Jugurib xizmat qiγanlar,
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Ammaž nisi ɔ γa sal m. ɔ
X lalari ɔ γa sal mɔ
Dakan xör zɔ γa d n ber ɔ γan
Qizlar desa j n ber ɔ γan
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Kuj v navkarlar ɔ γa sal m. ɔ
Žigitlarning sard ri ɔ
Kelin b la xarid ri ɔ ɔ
Sal m, sal m, kelin sal m,
Kuj v b la ɔ ɔ γa sal m. ɔ
Past dev rdan qara ɔ γan
Töy qach n deb söra ɔ γan
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Qöšnilariγa sal m. ɔ
Qizil lmaning pösti ɔ
Q lmasin kam-u kösti ɔ
Sal m, sal m, kelin sal m, ɔ ɔ ɔ
Hammalariγa sal m. ɔ

Xulosa o‘rnida

Men bu dialektologik amaliyot ishini bajarish davomida qishlog‘imizning ko‘plab keksalari bilan suhbatda bo‘ldim, ulardan ko‘plab yangiliklarni yig‘ib oldim, bilmaganlarim haqida eshitdim. Kerakli xulosalar oldim. Bu amaliyot ishi tufayli mening DIALEKTOLOGIYA faniga bo‘lgan qiziqishim yanada ortdi. O‘ylab qarasam, hududimiz haqida bunchalik ko’p ma’lumot bilmas ekanman. Nuroniylarimizni tinglab dunyoqarashim yanada kengaydi, fikrim boyidi. Ko‘plab muqaddas qadamjolar, tabarruk joylar, ziyorat maskanlari xususida bilim va ko’nikmalarga ega bo‘ldim. U yerlarga borishni, ziyorat qilishni esa dilimga tugib qo‘ydim Shevamga oid ko‘plab yangi so‘zlarni o‘zim uchun kashf qildim. Bilamizki, bugungi kunda o‘zimizga tegishli shevalar anchayin kam qo‘llanilib, tilimizda boshqa hudud shevalari qorishib, sof o‘z shevamiz esa yo‘qolib bormoqda, asta- sekinlik bilan yemirilmoqda. Men amaliyot ishi tufayli ko‘p kishilar bilan suhbatda bo‘lib shunga amin bo‘ldimki, bugun sof o‘z shevamiz faqatgina qariyalarimiz, nuroniylarimiz tillaridagina qolgan. Bu, albatta, yomon, Biz yoshlar, yosh avlod vakillari esa bu shevalarni yanada chuqurroq o’rganib, tanishib chiqib, imkonimiz darajasida shevamizni asrab qolishimiz lozim. Bu masala bugun shu hududda yashayotgan, istiqomat qilayotgan har bir o‘g‘il-qizning oldida turgan masuliyatli va sharafli vazifa.