Devashtich arxivi

Devashtich arxivi
1 932 yilda Tojikistonda Mug tog'idagi Mug'-K'ala qal'asi xarobalaridan tasodifan topilgan Devashtich arxivi so'g'd matnlarining muhim manbasidir (74 hujjat). Xatlarning bir qismi Devashtichning o‘ziga tegishli edi. Devashtichning maktublari ichida V-17 hujjati So‘g‘dning 8-asrning birinchi choragidagi siyosiy va diplomatik tarixi uchun eng qiziqarlisi hisoblanadi. Bu maktubda Devashtichning o'zini xoqonning vassali deb hisoblaganligi to'g'risida mutlaqo aniq belgilar mavjud - bu, aftidan, sharqiy turklar xoqoni haqida. Devashtichning Farg‘ona podshosining tashrifi haqidagi xabari ham juda e’tiborli. Devashtichga kelgan Sharqiy turk va xitoylarning harbiy qismlari haqida qiziqarli ma’lumotlar. 1932 yilda Tojikistonda Mug tog'idagi Mug'-K'ala qal'asi (arab manbalaridan qal'a * 'byr = * Apargar) xarobalari yonidan tasodifan topilgan Devashtich arxivi so'g'd matnlarining muhim manbasidir (74 hujjat). 1] Xatlarning bir qismi Devashtichning o‘ziga tegishli edi. Devashtichning maktublari ichida V-17 hujjati So‘g‘dning 8-asrning birinchi choragidagi siyosiy va diplomatik tarixi uchun eng qiziqarlisi hisoblanadi

Devashtich haqida ma’lumot
Asli so‘g‘dlik bo‘lgan Divashtich Penjikentda o‘sgan va u yerda mahalliy hukmdor Chekin Chur Bilgening qiziga uylangan. Oʻlimidan soʻng Penjikent hukmdori boʻldi.
U zardushtiy sifatida 720 yilda Soʻgʻd shohi Gurek bilan birgalikda arab bosqinchilariga qarshi qoʻzgʻolon koʻtaradi.
Zarafshon daryosi vodiysidagi Qalay-mug qal’asini bo’ron bosib olgach,
Divashtich Pyanjikentda ulg‘aygan, u yerda mahalliy hukmdor Chekin Chur Bilgening qiziga uylangan. Oʻlimidan soʻng Panjikent hukmdori boʻldi. 720-yilda u Soʻgʻd shohi Gurek bilan birgalikda arab bosqinchilariga qarshi qoʻzgʻolon koʻtaradi. Mug tog'idagi qal'ani bo'ron bilan egallab olgach, Devashtich 722 yilda Xuroson amiri Said al-Xarashiyning arab askarlari tomonidan xochga mixlangan.
Shohinshoh Baxrom avlodlari urugʻidan boʻlgan V. Divashtich Penjikentda oʻsgan va u yerda mahalliy hukmdor Chekin Chur Bilgening qiziga uylangan. Oʻlimidan soʻng Panjikent hukmdori boʻldi. Umaviylar sulolasidan boʻlgan xalifalar, islomni qabul qilganlar jizyadan (soʻrov soligʻidan) ozod qilingan. Ammo so‘g‘dliklarning ommaviy ravishda islomga kirishi boshlanib, soliq tushumlari kamaygach, Jaroh ibn Abdulloh faqat Qur’ondan xabardor bo‘lgan va Islomning asosiy qoidalariga amal qilgan kishilarni jizyadan ozod qilishni buyurdi. Bu esa so‘g‘diylarning xalifalikka qarshi katta harakatiga sabab bo‘ldi.
720 yilda Devashtich Soʻgʻd podshosi Gurek bilan birgalikda arablarga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi. Sugʻdda qoʻzgʻolonga qoʻshilmagan birorta ham mahalliy hukmdor yoʻq edi. Qoʻzgʻolonchilarning birlashgan qoʻshinlari Samarqand garnizonini magʻlub etib, yordamga kelgan yirik arab harbiy otryadini magʻlub etib, Samarqandni egalladi. Arablarning shaharda o'z hokimiyatini tiklashga bo'lgan barcha urinishlari behuda tugadi.
Tabariyning yozishicha, qoʻzgʻolonni bostirish uchun Xuroson hokimi Seyid ibn Abdalaziz Soʻgʻdga uch marta safar qilgan. U hatto Samarqand va uning atrofidagi aholini suvdan mahrum qilish maqsadida Varksardagi Darg‘om kanalini to‘sib qo‘yishga ham urindi. Biroq, u buni uddalay olmadi, so'g'dlar Varksar to'g'onini fidokorona himoya qildilar. Natijada qoʻzgʻolonni bostirish uchun koʻrilgan barcha choralar samarasiz boʻldi. Sugʻdlarni yetti-suvdan qoʻllab-quvvatlash uchun xoqonning oʻgʻli Kursul boshchiligidagi turk qoʻshinlari Samarqandga keldi.

S hundan soʻng “Soʻgʻd podshosi, Samarqand hukmdori” Devashtich tashkil topadi. Buni Abdurahmon ibn Subhoning “Samarqand hukmdori So‘g‘d podshosiga” deb boshlanadigan maktubi ham tasdiqlaydi. Maktub mazmunidan kelib chiqadiki, arablar So‘g‘ddagi Devashtich qudratini tan olganlar. Manbalarda bu nom ostida Devashtich 721 yildan taxtga o‘tirib, jami to‘rt oy hukmronlik qilgani qayd etilgan. Balki arablar Gurekdagi shohni tanimay, ataylab Devashtich bilan nizo qo‘zg‘atgandir. Shu sababdan so‘g‘dlar qo‘shinlari ikki lagerga bo‘lingan: biri Devashtich, ikkinchisi Gurek qo‘mondonligida.

721 yilda Seyyid ibn Amr al-Xaroshiy Xurosonga hokim etib tayinlanadi. U Iroqdagi xalq harakati bostirilishi davrida ham o‘zining qattiqqo‘lligi va shafqatsizligi bilan mashhur bo‘ldi. So‘g‘d qo‘zg‘olonini tinchlantirish va ularni islomga qaytarish aynan unga topshirilgan. Seyid al-Xarashiy va Gurek boshchiligidagi sugʻd qoʻzgʻolonchilari rahbarlari oʻrtasidagi muzokaralar natijasida arablar tomoniga oʻtadi. Qoʻzgʻolonchilar kuchlari zaiflashib, Devashtich Samarqanddan chekinishga qaror qiladi. So‘g‘diylarning kichik bir qismi So‘g‘diyonani tark etib, Farg‘ona vodiysiga ketishga majbur bo‘ldi. Xoʻjand yaqinidagi jangda qoʻzgʻolonchilar magʻlubiyatga uchradilar. Jazochilar deyarli hammani o'ldirib, boy tovarlarni sotib olgan atigi 400 ta savdogarning hayotini saqlab qolishdi.
Qoʻzgʻolonchilarning yana bir guruhi Divashtich boshchiligida Penjikentga chekindi. Arab askarlari Devashtichni ta’qib qilishdi. Qom qishlog‘i yaqinida qonli jang bo‘ldi. Kuchlar teng emas edi. So‘g‘dlar chekinib, Mug‘ tog‘idagi qal’aga panoh topdilar. Arablar Mug istehkomini qamal qildilar. Ular Devashtichga uning hayotini saqlab qolishga va'da berib, taslim bo'lishni taklif qilishdi. Suv va oziq-ovqat zahiralari tugab borayotganini ko‘rib, Devashtich qal’adan chiqib ketdi. Ammo arablar va’dalarini bajarmadilar. Ular Devashtich bilan shafqatsizlarcha muomala qilishdi