Дескриптив тилшуносликнинг асосий ғоялари

1. 
   Дескриптив тилшуносликнинг асосий ғоялари.
   

Америка структурализми ХХ асрнинг 20 - 30 йилларида ушбу мамлакат маҳаллий аҳолисининг (Индеецларнинг) тилини ўрганиш натижасида майдонга келди. Ушбу струкгурализм тил ҳодисаларини, бирликларини таҳлил қилиш методига — дескриптив (яъни тасвирий) методига кўра дескриптив тилшунослик деб ҳам юритилади. Айни мактабнинг асосчиси америкалик машҳур этнограф, антрополог ва тилшунос олим Франц Боасдир (1858 - 1942 й). Ф.Боас Америка маҳаллий аҳолиси тилининг тасвирий грамматикасига бағишланган асарларида барча тилларни тасвирлашнинг ягона принципини инкор қилишга ва аниқ тилнинг ўз мантиқи асосида, тилнинг «ичидан», индукция (хусусий ҳодисалардан умумий қоидалар яратиш) йўли билан тасвирлашга чақиради. Ф. Боас бошлаб берган тадқиқот ишларини бир — биридан фарқли йўналишларда Эдуард Сепир ва Леонард Блумфилдлар давом эттиришди. Чикаго университети герман филологиясининг профессори Леонард Блумфилд (1887 - 1949 й) эса Франц Боаснинг ғояларини ўзига хос бошқа йўналишда давом эттирди. Аниғи у дескриптив тилшуносликка асос солди. Дескриптив лингвистика айрим тил бирликларикинг бир - бирига нисбатан жойлашиш тартибини ёки уларнинг тарқалиш (дистрибуция) муносабатини тасвирловчи фандир. Мана шундай усул билан тилни таҳлил қилиш дескриптив метод дейилади. Дескриптив метод матнни энг ихчам ва тугал ифода қилишни талаб қиладиган тасвирлаш методидир. Дескриптив методнинг асосини дистрибуция тушунчаси ташкил қилади. Дистрибуция - бу маьлум тил бирлиги қўлланиши мумкин бўлган ва қўлланиши мумкин бўлмаган доиралар (контекстлар) йиғиндисидир, яъни гап қисмларининг бир - бирига нисбатан жойлашиши асосида тил бирлигининг ўрни, тартиби, бирикиши каби хусусиятларидир.

2. 
   Сепир ва Уорф гипотезалари. Лингвистик нисбийлик назарияси.
   

Лингвистик нисбийлик гипотезаси тилнинг тузилиши дунёқарашга ва суҳбатдошларнинг қарашларига, шунингдек уларнинг когнитив жараёнларига таъсир қилади.
Лингвистик нисбийлик назарияси 20-асрнинг 30-йилларида шакллантирилган ва "Сапир-Уорф гипотезаси" номини олган, бу унинг муаллифлари номларидан шаклланган: Бенжамин Ли Уорф ва Эдвард Сепир. Ушбу назариянинг асосчиси америкалик ҳиндларнинг тилларини ўрганишга ихтисослашган ҳаваскор этнолингвист Бенжамин Л. Уорфдир. У этнология ва тилшунослик билан профессионал равишда шуғулланган Эдвард Сепирнинг баъзи фикрларини ҳисобга олиб, гипотезанинг асосий тушунчасини изчил ишлаб чиқди.
Лингвистик нисбийлик гипотезасининг моҳияти Сепир-Уорфнинг лингвистик нисбийлик назариясининг маъноси шундаки, тил тузилиши инсоннинг тафаккури ва реал дунёни билиш усулини шакллантиради. Турли хил тилларда сўзлашадиган одамлар дунёнинг вақт ва макон, сон ва миқдор, мулк тушунчаси каби фундаментал категорияларини тушунишда ҳар хил тафовутларга эга деб ишонилади. Ҳақиқий ҳодиса ва ҳодисаларнинг ҳар хил тилларида сўзлашувчилар томонидан баҳолашда жуда сезиларли фарқ бор. Гипотезанинг ўзига хос хусусияти шундаки, бир неча тилда гапирадиган одамлар турли хил фикрлаш усулларидан фойдаланадилар.
Тил нисбийлик назариясига кўра, тил тизими ҳақиқатнинг махсус таснифини белгилайди, дунё таассуротлар ва тасвирларнинг калейдоскопик оқими шаклида тақдим этилади.
Гипотезани ўрганишнинг асосий объектлари қуйидагилар:
шаклни идрок қилиш
рангларни идрок этиш
сабаб-оқибат муносабатларини билиш;
вақтни англаш
когнитив ва ақлий қобилиятлар.

3. 
   Этнолингвистика.
   

Этнолингвистика этнография ва лингвистика фанларининг ўзаро муносабатидан шаклланиб, этник белги бўлган тилга халқ тарихий тараққиётининг, ривожланишининг, халқ турмуш, урф-одатларининг, модций ва маънавий маданиятининг таъсирини, уларнинг тилда воқе бўлишини ўрганади. Этнолингвистика тил ва жамият муносабатини тадқиқ қилишда этник факторларнинг ўрни, аҳамияти, роли кабиларни аниқлайди, этник ва лисоний омилларнинг ўзаро таъсирини, боғлиқлигини акс эттиради. Э. Сепир (1884 - 1939 й) ўз тадқиқотларида тил ва маданият, тил ва тафаккур муносабати, боғлиқлиги масалалари билан кенг миқёсда шуғулланади. Шунга кўра у этнолингвистикага асос солди.


“Метонимияда маъно кўчиш табиатининг лингвокультурологик ва прагмалингвистик тадқиқи (инглиз тили материалида)”